(آیه 100) به دنبال آیات گذشته که بیان حال کفّار و منافقان را مى نمود در این آیه اشاره به گروههاى مختلف از مسلمانان راستین شده است و آنها را در سه گروه مشخص تقسیم مى کند.
1ـ «پیشگامان نخستین از مهاجرین» (وَالسّابِقُونَ الاَْوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ). یعنى آنها که در اسلام و هجرت پیشگام بوده اند.
2ـ آنها که پیشگام در «نصرت و یارى پیامبر و یاران مهاجرش بودند» (وَالاَْنْصارِ).
3ـ «و کسانى که به نیکى از آنها پیروى کردند» (وَالَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسان). و با انجام اعمال نیک، و قبول اسلام، و هجرت، و نصرت آیین پیامبر(صلى الله علیه وآله) به آنها پیوستند.
جالب توجه این که: همه متفقاً گفته اند نخستین کسى که از زنان، مسلمان شد «خدیجه» همسر وفادار و فداکار پیامبر(صلى الله علیه وآله) بود، و اما از مردان، همه دانشمندان و مفسران شیعه به اتفاق گروه عظیمى از دانشمندان اهل سنت «على»(علیه السلام) را نخستین کسى مى دانند که دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) را پاسخ گفت.
پس از ذکر این گروه سه گانه مى فرماید: «هم خداوند از آنها راضى است و هم آنها از خدا راضى شده اند» (رَضِىَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ).
رضایت خدا از آنها به خاطر ایمان و اعمال صالحى است که انجام داده اند، و خشنودى آنان از خدا به خاطر پاداشهاى گوناگون و فوق العاده و پراهمیت است که به آنان ارزانى داشته.
با این که جمله گذشته همه مواهب و نعمتهاى الهى را در بر داشت (مواهب مادى و معنوى، جسمانى و روحانى) ولى به عنوان تأکید و بیان «تفصیل» بعد از «اجمال» اضافه مى کند: «و خداوند براى آنها باغهایى از بهشت فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارند» (وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْرى تَحْتَهَا الاَْنْهارُ).
از امتیازات این نعمت آن است که جاودانى است و «همواره در آن خواهند ماند» (خالِدینَ فیها اَبَدًا).
«و این است پیروزى بزرگ» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ).
چه پیروزى از این برتر که انسان احساس کند آفریدگار و معبود و مولایش از او خشنود است و کارنامه قبولى او را امضا کرده ؟
(آیه 101) بار دیگر قرآن مجید بحث را متوجه اعمال منافقان و گروههاى آنها کرده، مى گوید: «در میان کسانى که در اطراف شهر شما (مدینه) هستند گروهى از منافقان وجود دارند» (وَمِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الاَْعْرابِ مُنافِقُونَ).
یعنى باید هشیار باشید منافقان بیرون را نیز زیر نظر بگیرید و مراقب فعالیتهاى خطرناک آنان باشید.
سپس اضافه مى کند: «در خود مدینه و از اهل این شهر نیز گروهى هستند که نفاق را تا سر حد سرکشى و طغیان رسانده و سخت به آن پایبندند و در آن صاحب تجربه اند» ! (وَمِنْ اَهْلِ الْمَدینَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ).
این تفاوت در تعبیر که در باره منافقان «داخلى» و «خارجى» در آیه فوق دیده مى شود گویا اشاره به این نکته است که منافقان داخلى در کار خود مسلط تر و طبعاً خطرناکترند، و مسلمانان باید شدیداً مراقب آنها باشند، هر چند که منافقان خارجى را نیز باید از نظر دور ندارند.
لذا بلافاصله بعد از آن مى فرماید: «تو آنها را نمى شناسى ولى ما مى شناسیم» (لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ).
البته این اشاره به علم عادى و معمولى پیغمبر است، ولى هیچ منافات ندارد که او را از طریق وحى و تعلیم الهى به اسرار آنان کاملا واقف گردد.
در پایان آیه مجازات شدید این گروه را به این صورت بیان مى کند که: «ما به زودى آنها را دو بار مجازات خواهیم کرد، و پس از آن به سوى عذاب بزرگ دیگرى فرستاده خواهند شد» (سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ اِلى عَذاب عَظیم).
«عذاب عَظیم» اشاره به مجازاتهاى روز قیامت است ولى در این که، آن دو عذاب دیگر چه نوع عذابى است به نظر مى رسد که یکى از این دو عذاب همان مجازات اجتماعى آنها به خاطر رسوائیشان و کشف اسرار درونیشان مى باشد و مجازات دوم آنان همان است که در آیه 50 سوره انفال اشاره شده، آنجا که مى فرماید: «هرگاه کافران را به هنگامى که فرشتگان مرگ جان آنها را مى گیرند ببینى که چگونه به صورت و پشت آنها مى کوبند، و مجازات مى کنند، به حال آنها تأسف خواهى خورد».
