(آیه 21) به دنبال بحثى که پیرامون گنهکاران ومجازات دردناک آنها در آیات قبل گذشت، در اینجا به یکى از الطاف خفىّ الهى در مورد آنان که همان مجازاتهاى خفیف دنیوى وبیدارکننده است اشاره مى کند، تا معلوم شود خدا هرگز نمى خواهد بنده اى گرفتار عذاب جاویدان شود، به همین دلیل از تمام وسائل بیدارکننده براى نجات آنها استفاده مى کند.
مى فرماید: «به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت) مى چشانیم، شاید باز گردند» (وَلَنُذیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الاَْدْنى دُونَ الْعَذابِ الاَْکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).
مسلماً «عذاب ادنى» معنى گسترده اى دارد که احتمالاتى را دربر مى گیرد.
از جمله این که منظور مصائب ودرد ورنجهاست.
یا قحطى وخشکسالى شدید هفت ساله اى که مشرکان در مکّه به آن گرفتار شدند، تا آنجا که مجبور گشتند از لاشه مردارها تغذیه کنند!
یا ضربه شدیدى است که بر پیکر آنها در جنگ «بدر» وارد شد.
واما «عذاب اکبر» به معنى عذاب روز قیامت است که از هر مجازاتى بزرگتر ودردناکتر است.
(آیه 22) واز آنجا که هرگاه هیچ یک از وسائل بیدارکننده، حتى مجازات الهى سود ندهد راهى جز انتقام پروردگار از این گروه که ظالمترین افرادند وجود ندارد. در این آیه مى فرماید: «چه کسى ستمکارتر است از آن کس که آیات پروردگارش به او یادآورى شده واو از آن روى گردانده است» (وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِایاتِ رَبِّه ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْها).
«مسلماً ما از این مجرمان بى ایمان انتقام خواهیم گرفت» (اِنّا مِنَ الْمُجْرِمینَ مُنْتَقِمُونَ).
اینها در حقیقت کسانى هستند که نه مواهب ونعمتهاى الهى در آنها مؤثر افتاده، ونه عذاب وبلاى هشداردهنده او، بنابراین ظالمتر از اینها کسى نیست، واگر از آنها انتقام گرفته نشود از چه کسى انتقام گرفته شود؟!
(آیه 23) در اینجا اشاره کوتاه وزودگذرى به داستان «موسى» و«بنى اسرائیل» مى کند تا پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)ومؤمنان نخستین را تسلّى ودلدارى دهد.
نخست مى گوید: «ما به موسى، کتاب آسمانى دادیم» (وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ).
«وشک نداشته باش که او، آیات الهى را دریافت داشت» (فَلا تَکُنْ فى مِرْیَة مِنْ لِقائِه).
«وما آن (کتاب آسمانى موسى، تورات) را وسیله هدایت بنى اسرائیل قرار دادیم» (وَجَعَلْناهُ هُدًى لِبَنى اِسْرائیلَ).
(آیه 24) در این آیه به افتخاراتى که نصیب بنى اسرائیل در سایه استقامت وایمان شد اشاره مى کند، تا درسى براى دیگران باشد، مى فرماید: «واز آنها امامان وپیشوایانى قرار دادیم، که به فرمان ما امر هدایت خلق خدا را بر عهده گرفتند زیرا آنها شکیبائى کردند وبه آیات ما یقین داشتند» (وَجَعَلْنا مِنْهُمْ اَئِمَّةً یَهْدُونَ بِاَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا وَکانُوا بِایاتِنا یُوقِنُونَ).
در اینجا رمز پیروزى وشرط پیشوایى وامامت را دو چیز شمرده: یکى ایمان ویقین به آیات الهى، دیگر صبر واستقامت وشکیبائى.
(آیه 25) وازآنجا که بنى اسرائیل ـهمچون سایر اممـ بعد از این پیشوایان راستین باز دست به اختلاف زدند راههاى مختلفى را پیمودند ومنشأ تفرقه در میان مردم شدند، در این آیه با لحن تهدیدآمیزى مى گوید: «پروردگار تو میان آنها در روز قیامت در مورد اختلافاتى که داشتند داورى مى کند»، وهرکس را به سزاى اعمالش مى رساند (اِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیمَةِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ).
آرى! سرچشمه اختلاف همیشه آمیختن «حق» با «هوى وهوسها» است، واز آنجا که قیامت روزى است که هوى وهوسها در آن بى رنگ ومحو مى شود. اینجاست که خداوند با فرمان خود به اختلافات پایان مى دهد، واین یکى دیگر از فلسفه هاى معاد است.
(آیه 26) آیات گذشته با تهدید مجرمان بى ایمان آمیخته بود، واین آیه توضیح وتکمیلى بر این تهدید است، مى فرماید: «آیا همین براى هدایت آنها کافى نیست که افراد زیادى از مردمى که در قرون پیش از آنها زندگى داشتند هلاک کردیم وآنهارا به کیفر اعمالشان رساندیم»؟ (اَوَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ اَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ).
«اینها در مساکن ویران شده آنان راه مى روند» وآثار آن اقوام نفرین شده را با چشم خود مى بینند (یَمْشُونَ فى مَساکِنِهِمْ).
لذا در پایان آیه مى افزاید: «در این نشانه هائى است (از قدرت خداوند ومجازات دردناک مجرمان) آیا نمى شنوند»؟ (اِنَّ فى ذلِکَ لاَیات اَفَلا یَسْمَعُونَ).
(آیه 27) در این آیه به یکى از مهمترین نعمتهاى الهى که مایه آبادى همه سرزمینها ووسیله حیات همه موجودات زنده است اشاره مى کند تا روشن شود همان گونه که خداوند قدرت بر ویران ساختن سرزمین تبهکاران دارد، قدرت بر آبادکردن زمینهاى ویران ومرده، واعطاى همه گونه موهبت را به بندگانش دارد.
مى فرماید: «آیا ندیدند که ما آب را به سوى زمینهاى خشک مى رانیم، وبه وسیله آن زراعتهایى مى رویانیم که هم چارپایانشان از آن مى خورند، وهم خودشان تغذیه مى کنند؟ آیا نمى بینند»؟ (اَوَلَمْ یَرَوْا اَنّا نَسُوقُ الْماءَ اِلَى الاَْرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِه زَرْعًا تَأْکُلُ مِنْهُ اَنْعامُهُمْ وَاَنْفُسُهُمْ اَفَلا یُبْصِرُونَ).
(آیه 28) واز آنجا که آیات گذشته مجرمان را تهدید به انتقام، ومؤمنان را بشارت به امامت وپیشوایى وپیروزى مى داد، در اینجا کفار از روى غرور ونخوت این سؤال را مطرح مى کنند که این وعده ها ووعیدها کى عملى خواهد شد؟
چنانکه قرآن مى فرماید: «آنان مى گویند: اگر راست مى گویید این پیروزى شما کى خواهد بود»؟! (وَیَقُولُونَ مَتى هذَا الْفَتْحُ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ).
(آیه 29) قرآن بلافاصله به آنها پاسخ مى گوید وبه پیامبر دستور مى دهد: «بگو: روز پیروزى (فرا مى رسد، اما در آن روز) ایمان آوردن سودى به حال کافران نخواهد داشت، وبه آنها هیچ مهلت داده نمى شود»! (قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذینَ کَفَرُوا ایمانُهُمْ وَلاهُمْ یُنْظَرُونَ).
یعنى; اگر منظورتان این است که صدق وعده هاى الهى را که از زبان پیامبر شنیده اید ببینید وایمان بیاورید، آن روز دیگر دیر شده است، وایمان براى شما هیچ فایده اى ندارد.
(آیه 30) سرانجام در آخرین آیه با یک تهدید گویا وپرمعنى سخن را پایان داده، مى گوید: اى پیامبر! «اکنون که چنین است از آنها روى بگردان ومنتظر باش، آنها نیز منتظرند» (فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ اِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ).
حالا که نه بشارت در آنها اثر مى کند ونه انذار، نه اهل منطقند تا با مشاهده آثار الهى در پهنه آفرینش، او را بشناسند وغیر او را پرستش نکنند ونه وجدانى بیدار دارند که از درون جان به نغمه توحید گوش فرا دهند، از آنها روى بگردان. تو منتظر رحمت خدا باش وآنها منتظر عذاب او، که آنها فقط لایق عذابند!
«پایان سوره سجده»
