(آیه 14) از آنجا که بحثهاى گذشته سخن از آزمایش عمومى انسانها بود از اینجا به بعد بخشهایى از آزمایشهاى سخت انبیا واقوام پیشین را منعکس مى کند.
نخست از اولین پیامبر اولواالعزم یعنى نوح(ع) شروع مى کند ودر عبارتى کوتاه آن بخش از زندگانیش را که بیشتر متناسب وضع مسلمانان آن روز بود بازگو مى کند.
مى گوید: «وما نوح را به سوى قومش فرستادیم واو در میان آنها هزار سال ـمگر پنجاه سالـ درنگ کرد» (وَلَقَدْ اَرْسَلْنا نُوحًا اِلى قَوْمِه فَلَبِثَ فیهِمْ اَلْفَ سَنَة اِلاّ خَمْسینَ عامًا).
شب وروز مشغول تبلیغ ودعوت به سوى توحید بود، یعنى 950 سال! به سوى خدا فرا خواند، واز این تلاش پى گیر خسته نشد اما با این همه جز گروه اندکى ایمان نیاوردند ـحدود هشتاد نفر طبق نقل تواریخ یعنى بطور متوسط هر دوازده سال یک نفر!.
بنابراین شما در راه دعوت به سوى حق ومبارزه با انحرافات خسته نشوید که برنامه شما در مقابل برنامه نوح(ع) سهل وآسان است.
ولى ببینید پایان این قوم ستمگر ولجوج به کجا رسید: «سرانجام طوفان عظیم آنهارا فرو گرفت، درحالى که ظالم وستمگر بودند»(فَاَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَهُمْ ظالِمُونَ).
(آیه 15) در این آیه مى افزاید: «ما او وسرنشینان کشتى را رهایى بخشیدیم، وآن را آیتى براى جهانیان قرار دادیم» (فَاَنْجَیْناهُ وَاَصْحابَ السَّفینَةِ وَجَعَلْناها آیَةً لِلْعالَمینَ).
(آیه 16) سپس به دنبال ماجراى فشرده نوح(ع) وقومش به سراغ داستان ابراهیم(ع) دومین پیامبر بزرگ اولواالعزم مى رود ومى فرماید: «ما ابراهیم را (نیز فرستادیم) هنگامى که به قومش گفت: خداى یگانه را پرستش کنید واز او بپرهیزید که این براى شما بهتر است اگر بدانید» (وَاِبْرهیمَ اِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللهَ وَاتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).
چرا که دنیایتان را از آلودگیهاى شرک وگناه وبدبختى نجات مى دهد، وآخرت شما نیز سعادت جاویدان است.
(آیه 17) سپس ابراهیم(ع) به دلائل بطلان بت پرستى مى پردازد وبا چند تعبیر مختلف که هرکدام متضمن دلیلى است، آیین آنها را شدیداً محکوم مى کند.
نخست مى گوید: «شما غیر از خدا فقط بتهایى (از سنگ وچوب) را مى پرستید» (اِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ اَوْثانًا).
مجسمه هایى بى اراده، بى عقل وشعور وفاقد همه چیز که چگونگى منظره آنها خود دلیل گویایى بر بطلان عقیده بت پرستى است.
بعد از این فراتر مى رود ومى گوید: نه تنها وضع این بتها نشان مى دهد که معبود نیستند، بلکه شما نیز مى دانید که «دروغى به هم مى بافید» ونام معبود را بر این بتها مى گذارید (وَتَخْلُقُونَ اِفْکًا).
سپس به دلیل سومى مى پردازد که پرستش شما نسبت به این بتها یا به خاطر منافع مادى است ویا سرنوشتتان در جهان دیگر، وهرکدام باشد باطل است، چرا که «آنهایى را که غیر از خدا پرستش مى کنید، مالک هیچ رزقى براى شما نیستند» (اِنَّ الَّذینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقًا).
شما خود قبول دارید که بتها خالق نیستند، بلکه خالق، خداست; بنابراین روزى دهنده نیز اوست «پس روزى را تنها نزد خدا بطلبید» (فَابْتَغُوا عِنْدَاللهِ الرِّزْقَ).
وچون روزى دهنده اوست «او را پرستش کنید وشکر او را به جا آورید» (وَاعْبُدُوهُ وَاشْکُرُوا لَهُ).
واگر زندگى سراى دیگر را مى طلبید بدانید «که بسوى او بازگشت داده مى شوید» ونه به سوى بتها! (اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ).
بتها نه در اینجا منشأ اثرى هستند ونه آنجا.
(آیه 18) سپس ابراهیم(ع) به عنوان تهدید، وهمچنین بى اعتنایى نسبت به آنها، مى گوید: «اگر شما (مرا) تکذیب کنید (جاى تعجب نیست) امتهایى پیش از شما نیز (پیامبرانشان را) تکذیب کردند» وبه سرنوشت دردناکى گرفتار شدند (وَاِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ اُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ).
«وظیفه رسول وفرستاده خدا جز ابلاغ آشکار نیست» خواه پذیرا شوند یا نشوند (وَما عَلَى الرَّسُولِ اِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبینُ).
منظور ازامتهاى پیشین، قوم نوح واقوامى بودند که بعد ازآنها روى کار آمدند.
(آیه 19) در اینجا قرآن داستان ابراهیم را موقتاً رها کرده وبحثى را که ابراهیم در زمینه توحید وبیان رسالت خویش داشت به وسیله ذکر دلیل بر معاد تکمیل مى کند.
مى گوید: «آیا این منکران معاد، ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز مى کند سپس آن را باز مى گرداند»؟ (اَوَلَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعیدُهُ).
در پایان آیه به عنوان تأکید مى افزاید: «این کار براى خدا سهل وآسان است» (اِنَّ ذلِکَ عَلَى اللهِ یَسیرٌ).
چرا که تجدید حیات در برابر ایجاد روز نخست مسأله ساده ترى محسوب مى شود، گرچه ساده ومشکل در برابر کسى که قدرتش بى انتهاست مفهومى ندارد.
(آیه 20) قرآن همچنان بحث معاد را تعقیب مى کند ودر این آیه مردم را به «سیر آفاقى» در مسأله معاد دعوت مى کند در حالى که آیه قبل، بیشتر جنبه «سیر انفسى» داشت.
مى فرماید: «بگو: در زمین بگردید وبنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین گونه) جهان آخرت را ایجاد مى کند» (قُلْ سیرُوا فِى الاَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَءَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنْشِىءُ النَّشْاَةَ الاْخِرَةَ).
چرا که او با خلقت نخستین، قدرتش را بر همگان ثابت کرده است، آرى «خداوند بر هر چیز تواناست» (اِنَّ اللهَ عَلى کُلِّ شَىْء قَدیرٌ).
هم این آیه وهم آیه قبل از آن، امکان معاد را از طریق وسعت قدرت خداوند اثبات مى کند.
(آیه 21) سپس به ذکر یکى از مسائل مربوط به معاد مى پردازد، وآن مسأله رحمت وعذاب است مى گوید: «او در قیامت هر کس را بخواهد (ومستحق بداند)
مجازات مى کند، وهر کس را بخواهد (ولایق ببیند) مورد رحمت قرار مى دهد، وبه سوى او بازگشت مى کنید» (یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَیَرْحَمُ مَنْ یَشاءَ وَاِلَیْهِ تُقْلَبُونَ).
با این که رحمت الهى بر غضبش پیشى گرفته اما در اینجا نخست سخن از عذاب مى گوید بعد رحمت، چرا که در مقام تهدید است.
(آیه 22) در تکمیل این بحث که عذاب و رحمت به دست خداست، وبازگشت همه به سوى اوست، مى افزاید: اگر تصور کنید مى توانید از قلمرو حکومت خداوند بیرون روید وچنگال مجازات گریبان شما را نگیرد، سخت در اشتباهید چرا که «شما نمى توانید بر اراده خداوند چیره شوید واز دست قدرت او در زمین یا آسمان فرار کنید» (وَما اَنْتُمْ بِمُعْجِزینَ فِى الاَْرْضِ وَلا فِى السَّماءِ).
واگر تصور کنید سرپرست ویاورى از شما دفاع مى کند، آن هم اشتباه محض است زیرا «براى شما جز خدا، ولى و یاروى نیست» (وَما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ وَلِىٍّ وَلا نَصیرً).
وبه این ترتیب قرآن تمام درهاى فرار از چنگال مجازات الهى را به روى این مجرمان مى بندد.
(آیه 23) لذا در این آیه بطور قاطع مى فرماید: «وکسانى که به آیات خدا ولقاى او کافر شدند از رحمت من مأیوسند» (وَالَّذینَ کَفَرُوا بِـایاتِ اللهِ وَلِقائِه اُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتى).
سپس براى تأکید مى افزاید: «وبراى آنها عذاب دردناکى است» (وَاُولئِکَ لَهُمْ عَذبٌ اَلیمٌ).
این «عذاب الیم» لازمه مأیوس شدن از رحمت خداست.
