(آیه 52) از آنجا که در آیات گذشته سخن از تلاش وکوشش مشرکان وکافران براى محو آیین الهى واستهزاء وسخریه آنها نسبت به آن درمیان بود، در اینجا هشدار مى دهد که این توطئه هاى مخالفان برنامه تازه اى نیست، همیشه این القائات شیطانى در برابر انبیاء بوده وهست.

نخست چنین مى گوید: «وما هیچ رسول وپیامبرى را پیش از تو نفرستادیم مگر این که هرگاه آرزو مى کرد (وطرحى براى پیشبرد اهداف الهى خود مى کشید) شیطان، القائاتى در آن طرح مى کرد» (وَما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُول وَلا نَبِىٍّ اِلاّ اِذا تَمَنّى اَلْقَى الشَّیطانُ فى اُمْنِیَّتِه).

اما خداوند پیامبر خود را در برابر هجوم این القائات شیطانى تنها نمى گذاشت «پس خداوند القائات شیطان را از میان مى برد، سپس آیات خود را استحکام مى بخشید» (فَیَنْسَخُ اللهُ ما یُلْقِى الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللهُ آیاتِه).

واین کار براى خدا آسان است چرا که «خداوند دانا وحکیم مى باشد» (وَاللهُ عَلیمٌ حَکیمٌ) واز همه این توطئه ها ونقشه هاى شوم باخبر است وطرز خنثى کردن آنها را به خوبى مى داند.

(آیه 53) ولى همواره این توطئه هاى شیطانى مخالفان، میدان آزمایشى براى آگاهان ومؤمنان وکافران تشکیل مى داد، لذا در این آیه اضافه مى کند: این ماجراها «براى این بود که خداوند القاى شیطان را آزمونى براى آنها که در قلبشان بیمارى است وآنها که سنگدلند قرار دهد» (لِیَجْعَلَ ما یُلْقِى الشَّیْطانُ فِتْنَةً لِلَّذینَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ).

«وظالمان (بیدادگر) در عداوت ومخالفت شدیدى دور از حق قرار گرفته اند» (وَاِنَّ الظّالِمینَ لَفى شِقاق بَعید).

(آیه 54) ونیز «هدف از این ماجرا این بود آنها که عالمند وآگاه (حق را از باطل تشخیص دهند، وبرنامه هاى الهى را از القائات شیطانى جدا سازند ودر مقایسه با یکدیگر) بدانند که آیین خدا حق است، واز سوى پروردگار تو است، در نتیجه به آن ایمان آورند ودلهایشان در برابر آن خاضع گردد» (وَلِیَعْلَمَ الَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِه فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ).

البته خدا این مؤمنان آگاه وحق طلب را در این مسیر پرخطر تنها نمى گذارد بلکه «خداوند افرادى را که ایمان آوردند به سوى صراط مستقیم هدایت مى کند» (وَاِنَّ اللهَ لَهادِ الَّذینَ آمَنُوا اِلى صِراط مُسْتَقیم).

(آیه 55) در تعقیب آیات گذشته که از تلاش وکوشش مخالفان براى محو آیات الهى سخن مى گفت در اینجا اشاره به ادامه این تلاشها از ناحیه افراد متعصب وسرسخت مى کند.

نخست مى گوید: «کافران همواره در باره قرآن (وآیین توحیدى تو) در شک هستند، تا آن که روز قیامت بطور ناگهانى فرا رسد، یا عذاب روز عقیم ]=روزى که قادر به جبران گذشته نیستند[ به سراغشان آید» (وَلا یَزالُ الَّذینَ کَفَرُوا فى مِرْیَة مِنْهُ حَتّى تَأْتِیَهُمُ السّاعَةُ بَغْتَةً اَوْ یَأْتِیَهُمْ عَذابُ یَوْم عَقیم).

بدیهى است منظور از «کافران» در اینجا همه آنها نیستند چرا که بسیارى در ادامه راه بیدار شدند وبه پیامبر(صلى الله علیه وآله)وصفوف پیوستند، منظور سران آنها وافراد لجوج وفوق العاده متعصب وکینه توزند که هرگز ایمان نیاوردند.

(آیه 56) سپس به حاکمیت مطلقه پروردگار در روز رستاخیز اشاره، کرده مى گوید: «حکومت وفرمانروایى در آن روز مخصوص خداست» (اَلْمُلْکُ یَوْمَئِذ لِلّهِ).

البته این اختصاص به روز قیامت ندارد، امروز وهمیشه حاکم ومالک مطلق خداست، منتهى در صحنه قیامت بیش از هر زمان این حقیقت آشکار مى گردد که حاکم ومالک تنها اوست.

وچون مالک حقیقى اوست، حاکم حقیقى هم او خواهد بود، لذا «اودر میان همه انسانها (اعم از مؤمن وکافر) حکومت وداورى مى کند» (یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ).

ونتیجه آن همان است که قرآن به دنبال این سخن فرموده: «پس آنها که ایمان آورده اند وعمل صالح انجام داده اند در باغهاى پرنعمت بهشت قرار دارند» باغهایى که همه مواهب در آن جمع است وهر خیر وبرکتى که بخواهند در آن موجود است (فَالَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فى جَنّاتِ النَّعیمِ).

(آیه 57) «اما آنها که کافر شدند وآیات ما را تکذیب کردند، عذاب خوارکننده اى براى آنهاست» (وَالَّذینَ کَفَرُوا وَکَذَّبُوا بِایاتِنا فَاُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ).

عذابى که آنها را پست وحقیر مى کند ودر برابر آن همه گردنکشیها وخود برتربینیها واستکبار در برابر خلق خدا آنها را به پایینترین مرحله ذلت مى کشاند.

(آیه 58) واز آنجا که در آیات گذشته سخن از مهاجرانى به میان آمد که از خانه وکاشانه خود به خاطر نام «الله» وحمایت از آیین او بیرون رانده شدند، در این آیه از آنها به عنوان یک گروه ممتاز یاد کرده، مى گوید: «وکسانى که در راه خدا هجرت کردند، سپس شربت شهادت نوشیدند ویا به مرگ طبیعى از دنیا رفتند خداوند به همه آنها روزى نیکویى مى دهد (واز نعمتهاى ویژه اى برخوردار مى کند) چرا که او بهترین روزى دهندگان است» (وَالَّذینَ هاجَرُوا فى سَبیلِ اللهِ ثُمَّ قُتِلُوا اَوْماتُوا لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللهُ رِزْقًا حَسَنًا وَاِنَّ اللهَ لَهُوَ خَیْرُ الرّازِقینَ).

بعضى از دانشمندان شأن نزولى براى این آیه ذکر کرده اند که خلاصه اش چنین است: «هنگامى که مهاجران به مدینه آمدند بعضى از آنها به مرگ طبیعى از دنیا رفتند، در حالى که بعضى شربت شهادت نوشیدند، در این هنگام گروهى تمام فضیلت را براى شهیدان قائل شدند، آیه فوق نازل شد وهر دو دسته را مشمول بهترین نعمتهاى الهى معرفى کرد، لذا بعضى از مفسران از این تعبیر چنین نتیجه گرفتند که مهم جان دادن در راه خداست چه از طریق شهادت باشد وچه از طریق مرگ طبیعى، هر کس براى خدا ودر راه خدا بمیرد مشمول ثواب شهیدان است.

(آیه 59) ودر این آیه نمونه اى از این رزق حسن را بازگو کرده، مى گوید: «خداوند آنها را در محلى وارد مى کند که از آن راضى وخشنود خواهند بود» (لَیُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً یَرْضَوْنَهُ).

اگر در این جهان از منزل ومأواى خود به ناراحتى تبعید واخراج شدند خداوند در جهان دیگر آنها را در منزل ومأوایى جاى مى دهد که از هر نظر مورد رضایت آنهاست.

ودر پایان مى فرماید: «وخداوند دانا وبردبار است» (وَاِنَّ اللهَ لَعَلیمٌ حَلیمٌ). از اعمال بندگانش باخبر ودر عین حال بردبار است ودر مجازات وکیفر عجله نمى کند تا مؤمنان در این میدان آزمایش پرورش یابند وآزموده شوند.