(آیه 17) پس از ذکر آیات انفسى اکنون به جهان برون وآیات آفاقى مى پردازد، وعظمت آفرینش را در آسمان وزمین منعکس مى کند; مى فرماید: «ما بر بالاى سر شما هفت راه ]=طبقات هفتگانه آسمان[ قرار دادیم» (وَلَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ).
ممکن است این راهها طرق رفت وآمد فرشتگان باشد، وممکن است مدار گردش ستارگان آسمان ـ درباره آسمانهاى هفتگانه در جلد اول ذیل آیه 29 سوره بقره سخن گفته ایم.
واز آنجا که تعدّد عوالم وطرق آنها ممکن است این توهم را به وجود آورد که آیا این وسعت وعظمت عالم موجب نخواهد شد که آفریدگار از آنها غافل گردد، در پایان آیه بلافاصله مى فرماید: «وما (هرگز) از آفرینش (خلق) خود غافل نبوده ایم» (وَما کُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلینَ).
(آیه 18) این آیه به یکى دیگر از مظاهر قدرت الهى که از برکات آسمانى وزمین محسوب مى شود یعنى باران اشاره کرده، مى گوید: «واز آسمان آبى به اندازه معین نازل کردیم» (وَاَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرً).
نه آن قدر زیاد که زمینها را در خود غرق کند، ونه آنقدر کم که تشنه کامان در جهان گیاهان وحیوانات سیراب نگردند.
سپس به مسأله مهمترى در همین رابطه که مسأله دخیره آبها در منابع زیرزمینى است پرداخته، مى گوید: «وآن را در زمین (در جایگاه مخصوصى) ساکن نمودیم; وما بر از بین بردن آن کاملا قادریم» (فَاَسْکَنّاهُ فِى الاَْرْضِ وَاِنّا عَلى ذَهاب بِه لَقادِرُونَ).
مى دانیم قشر روئین زمین از دو طبقه کاملا مختلف تشکیل یافته; خداوند بزرگ ومنان قشر بالا را نفوذپذیر وقشر زیرین را نفوذناپذیر قرار داده تا آبها در زمین فرو روند ودر منطقه نفوذناپذیر مهار شوند وذخیره گردند، وبعداً از طریق چشمه ها، چاهها وقناتها مورد استفاده واقع شوند، بى آنکه بگندند وتولید مزاحمت کنند یا آلودگى پیدا کنند.
(آیه 19) در این آیه به دنبال نعمت پربرکت باران به محصولاتى که از آن مى روید اشاره کرده، مى گوید: «سپس به وسیله آن، باغهایى از درختان نخل وانگور براى شما ایجاد کردیم، باغهایى که در آن میوه هاى بسیار است واز آن مى خورید» (فَاَنْشَأْنا لَکُمْ بِه جَنّات مِنْ نَخیل وَاَعْناب لَکُمْ فیها فَواکِهُ کَثیرَةٌ وَمِنْها تَأْکُلُونَ).
خرما وانگور تنها محصول آنها نیست بلکه این دو محصول عمده وپرارزش آنهاست وگرنه انواع مختلفى از دیگر نیز میوه ها در آن یافت مى شود.
(آیه 20) بعد به یکى دیگر از درختان پربرکتى که از همین آب باران پرورش مى یابد اشاره کرده، مى گوید: «و(نیز علاوه بر این باغهاى نخل وانگور ومیوه هاى دیگر) درختى را که از طور سینا مى روید [=زیتون] واز آن روغن ونان خورش براى خورندگان فراهم مى آید» آفریدیم(وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغ لِلاْکِلینَ).
(آیه 21) بعد از بیان گوشه اى از نعمتهاى پروردگار در جهان گیاهان که به وسیله آب باران پرورش مى یابد به بخش مهمى از نعمتها ومواهب او در جهان حیوانات پرداخته، مى گوید: «ودر چهارپایان براى شما عبرت بزرگى است» (وَاِنَّ لَکُمْ فِى الاَْنْعامِ لَعِبْرَةً).
سپس این عبرت را چنین شرح مى دهد: «ما از آنچه در درون آنهاست شما را سیراب مى کنیم» (نُسْقیکُمْ مِمّا فى بُطُونِها).
آرى! شیر گوارا این غذاى نیروبخش وکامل را از درون این حیوانات، از لابلاى خون ومانند آن بیرون مى فرستیم تا بدانید چگونه خداوند قدرت دارد از میان چنین اشیاء ظاهراً آلوده اى یک نوشیدنى به این پاکى وگوارایى بیرون فرستد.
سپس اضافه مى کند: مسائل عبرت انگیز وبرکات حیوانات منحصر به شیر نیست بلکه «براى شما در آنها منافع بسیارى است واز گوشت آنها نیز مى خورید» (وَلَکُمْ فیها مَنافِعُ کَثیرَةٌ وَمِنْها تَأْکُلُونَ).
(آیه 22) از همه اینها گذشته، از چهارپایان به عنوان مرکبهاى راهوار در خشکى واز کشتیها براى دریاها استفاده کرده «وبر آنها وکشتیها سوار مى شوید» (وَعَلَیْها وَعَلَى الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ).
این همه آثار وخواص وفوائد در این حیوانات به راستى مایه عبرت است، هم انسان را به آفریننده این همه نعمت آشنا مى سازد وهم حس شکرگزارى را در او برمى انگیزد.
