(آیه 77) در این آیه وآیه بعد روى سخن را به افراد با ایمان کرده ویک سلسله دستورات کلى وجامع را که حافظ دین ودنیا وپیروزى آنها در تمام صحنه هاست بیان مى دارد وبا این حسن ختام، «سوره حج» پایان مى گیرد.
نخست به چهار دستور مهم اشاره کرده، مى گوید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! رکوع کنید، وسجده به جا آورید، وپروردگارتان را عبادت کنید، وکار نیک انجام دهید تا رستگار شوید» (یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَافْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ).
(آیه 78) سپس پنجمین دستور را در زمینه جهاد صادر کرده، مى گوید: «ودر راه خدا جهاد کنید وحقّ جهادش را ادا نمایید» (وَجاهِدُوا فِى اللهِ حَقَّ جِهادِه).
«جهاد» در اینجا به معنى هرگونه جهاد وکوشش در راه خدا وتلاش براى انجام نیکیها، ومبارزه با هوسهاى سرکش (جهاد اکبر) وپیکار با دشمنان ظالم وستمگر (جهاد اصغر) است.
«حقّ جهاد» نیز معنى وسیعى دارد که از نظر کیفیت وکمیت ومکان وزمان وسایر جهات از جمله خلوص نیّت، همه را شامل مى شود.
واز آنجا ممکن است این تصور پیدا شود، این همه دستورات سنگین که هر یک از دیگرى جامعتر ووسیعتر است چگونه بر دوش ما بندگان ضعیف قرار داده شده است؟ در دنباله آیه مى فرماید: «او شما را برگزید» (هُوَ اجْتَبیکُمْ). واینها همه دلیل لطف الهى نسبت به شماست. اگر برگزیدگان خدا نبودید این مسؤولیتها بر دوش شما گذارده نمى شد.
ودر تعبیر بعد مى فرماید: «او کار سنگین وشاقى در دین (اسلام) بر شما نگذارده است» (وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِى الدّینِ مِنْ حَرَج). یعنى اگر درست بنگرید اینها تکالیف شاقى نیستند، بلکه با فطرت پاک شما هماهنگ وسازگارند.
در سومین تعبیر مى گوید: از این گذشته «از آیین پدرتان ابراهیم» پیروى کنید (مِلَّةَ اَبیکُمْ اِبْرهیمَ).
سپس تعبیر دیگرى در این زمینه دارد مى گوید: «او شما را در کتابهاى پیشین، مسلمان نامید وهمچنین در این کتاب آسمانى» (هُوَ سَمّیکُمُ الْمُسْلِمینَ مِنْ قَبْلُ وَفى هذا).
ومسلمان کسى است که این افتخار را دارد که در برابر همه فرمانهاى الهى تسلیم است.
سرانجام پنجمین وآخرین تعبیر شوق آفرین را در باره مسلمانان کرده وآنها را به عنوان الگو واسوه امتها معرفى مى کند ومى فرماید: «هدف این بوده است که پیامبر(صلى الله علیه وآله)شاهد وگواه بر شما باشد وشما هم گواهان بر مردم»! (لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهیدًا عَلَیْکُمْ وَتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ).
در پایان این آیه بار دیگر وظائف پنجگانه پیشین را در تعبیرات فشرده ترى به عنوان تأکید چنین بازگو مى کند: «اکنون (که چنین است وشما داراى این امتیازات وافتخارات هستید) نماز را برپا دارید، زکات را بدهید و به (آیین حق وذیل عنایت) پروردگار تمسک جویید» (فَاَقیمُوا الصَّلوةَ وَآتُوا الزَّکوةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللهِ).
که «مولى وسرپرست ویار ویاور شما اوست» (هُوَ مَوْلیکُمْ).
«چه مولى و سرپرست خوبى، وچه یار ویاور شایسته اى» (فَنِعْمَ الْمَوْلى وَنِعْمَ النَّصیرُ).
یعنى اگر به شما فرمان داده شده تنها به ذیل عنایت پروردگار تمسک جویید به خاطر آن است که او برترین وبهترین مولى وشایسته ترین یار ویاور است.
«پایان سوره حج»
