(آیه 5) از آنجا که در آیات گذشته گفتگو از تردید مخالفان در «مبدء» و«معاد» بود در این آیه به دو دلیل محکم ومنطقى براى اثبات معاد جسمانى استدلال شده است، یکى از طریق توجه به تحولات دوران جنینى، ودیگرى از طریق تحولات زمین به هنگام نمو گیاهان.
نخست همه انسانها را مخاطب ساخته، مى گوید: «اى مردم! اگر در رستاخیز شکّ دارید (به این نکته توجه کنید که:) ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، وبعد، از خون بسته شده وسپس از مضغه ]=چیزى شبیه گوشت جویده شده[ که بعضى داراى شکل وخلقت است وبعضى بدون شکل» (یا اَیُّهَا النّاسُ اِنْ کُنْتُمْ فى رَیْب مِنَ الْبَعْثِ فَاِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُراب ثُمَّ مِنْ نُطْفَة ثُمَّ مِنْ عَلَقَة ثُمَّ مِنْ مُضْغَة مُخَلَّقَة وَغَیْرِ مُخَلَّقَة).
همه اینها به خاطر آن است «تا براى شما آشکار سازیم» که بر هر چیز قادریم (لِنُبَیِّنَ لَکُمْ).
«وجنینهایى را که بخواهیم تا مدت معینى در رحم (مادران) قرار مى دهیم» (وَنُقِرُّ فِى الاَْرْحامِ ما نَشاءُ اِلى اَجَل مُسَمًّى) تا دوران تکاملى خود را طى کنند، وآنچه را بخواهیم ساقط مى کنیم واز نیمه راه از مدارخارجش مى سازیم.
«از آن پس (یک دوران انقلابى جدید آغاز مى شود و) ما شما را به صورت طفل (از شکم مادر) بیرون مى فرستیم» (ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً).
به این ترتیب دوران زندگى محدود ووابسته شما در شکم مادر پایان مى پذیرد، وقدم به محیطى وسیعتر، مملو از نور وصفا وامکانات بسیار فزونتر مى گذارید.
باز چرخهاى حرکت تکاملى شما متوقف نمى شود، وهمچنان سریع در این راه به پیشروى ادامه مى دهید «سپس هدف این است که به حدّ رشد وبلوغ (وکمال جسم وعقل) برسید» (ثُمَّ لِتَبْلُغُوا اَشُدَّکُمْ).
در اینجا جهل تبدیل به دانایى، وضعف وناتوانى تبدیل به قدرت وتوانایى ووابستگى مبدل به استقلال مى شود.
ولى این چرخ باز متوقف نمى گردد هر چند «در این میان بعضى از شما مى میرند وبعضى آن قدر عمر مى کنند که به بدترین مرحله زندگى (وپیرى) مى رسند» (وَمِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفّى وَمِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ اِلى اَرْذَلِ الْعُمُرِ).
«آنچنان که بعد از علم وآگاهى، چیزى نمى دانند!» (لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِعِلْم شَیْئًا).
این ضعف وناتوانى وپژمردگى دلیل بر فرا رسیدن یک مرحله انتقالى جدید است، همان گونه که سستى پیوند میوه با درخت دلیل بر رسیدگى آن ووصول به مرحله جدایى است.
سپس به بیان دلیل دوم که زندگى وحیات گیاهان است پرداخته، مى گوید: «زمین را (در فصل زمستان) خشک ومرده مى بینى، اما هنگامى که آب باران بر آن فرو مى فرستیم، به حرکت در مى آید ومى روید، واز هر نوع گیاهان زیبا مى رویاند» (وَتَرَى الاَْرْضَ هامِدَةً فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَاَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْج بَهیج).
(آیه 6) در این آیه وآیه بعد به عنوان جمع بندى ونتیجه گیرى کلى، هدف اصلى از بیان این دو دلیل را ضمن بازگویى پنج نکته تشریح مى کند:
1ـ نخست مى گوید: «آنچه (در آیات قبل از مراحل مختلف حیات در مورد انسانها وجهان گیاهان) بازگو شد براى این است که (بدانید) خداوند حق است» (ذلِکَ بِاَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ).
وچون او حق است نظامى را که آفریده نیز حق است، بنابراین نمى تواند بیهوده وبى هدف باشد. وچون این جهان بى هدف نیست واز سوى دیگر هدف اصلى را در خود آن نمى یابیم یقین پیدا مى کنیم که معاد ورستاخیزى در کار است.
2ـ این نظام حاکم بر جهان حیات به ما مى گوید: «واوست که مردگان را زنده مى کند» (وَاَنَّهُ یُحْیِى الْمَوْتى).
همان کسى که لباس حیات بر تن خاک مى پوشاند، ونطفه بى ارزش را به انسان کاملى مبدل مى سازد، وزمینهاى مرده را جان مى دهد او مردگان را حیات نوین مى بخشد.
3ـ هدف دیگر این است که بدانید «خدا بر هر چیز تواناست» وچیزى در برابر قدرت او غیرممکن نیست (وَاَنَّهُ عَلى کُلِّ شَىْء قَدیرٌ).
آیا کسى که مى تواند خاک بى جان را تبدیل به نطفه کند وآن را درمراحل حیات پیش ببرد قادر نیست که انسان را بعد از مرگ به زندگى جدید بازگرداند؟
(آیه 7) چهارم: وباز همه اینها براى این است که بدانید: «رستاخیز آمدنى است وشکّى در آن نیست» (وَاَنَّ السّاعَةَ آتِیَةٌ لا رَیْبَ فیها).
5ـ واینها همه مقدمه اى است براى آخرین نتیجه وآن این که: «خداوند تمام کسانى را که در قبرها آرمیده اند زنده مى کند» (وَاَنَّ اللهَ یَبْعَثُ مَنْ فِى الْقُبُورِ).
در نتیجه رستاخیز وبعث مردگان نه تنها امکان پذیر است بلکه قطعاً تحقق خواهد یافت.
