(آیه 20) بعد از پایان اندرزهاى دهگانه لقمان در زمینه مبدأ ومعاد ورسم زندگى، قرآن براى تکمیل آن به سراغ بیان نعمتهاى الهى مى رود تا حسّ شکرگزارى مردم را برانگیزد، شکرى که سرچشمه «معرفة الله» وانگیزه اطاعت فرمان او مى شود.
روى سخن را به همه انسانها کرده، مى گوید: «آیا ندیدید خداوند آنچه را در آسمانها وزمین است مسخر فرمان شما کرد» که در مسیر منافع وسود شما حرکت کند؟ (اَلَمْ تَرَوْا اَنَّ اللهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِى السَّمواتِ وَما فِى الاَْرْضِ).
سپس مى افزاید: «خداوند نعمتهاى خود را ـ اعم از نعمتهاى ظاهر وباطن ـ بر شما گسترده وافزون ساخت» (وَاَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَباطِنَةً).
ودر پایان آیه از کسانى سخن مى گوید که نعمتهاى بزرگ الهى را که از درون وبرون، انسان را احاطه کرده، کفران مى کنند، وبه جدال وستیز در برابر حق برمى خیزند، مى فرماید: «بعضى از مردم هستند که درباره خداوند بدون هیچ دانش وهدایت وکتاب روشنى، مجادله مى کنند» (وَمِنَ النّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِى اللهِ بِغَیْرِ عِلْم وَلا هُدًى وَلا کِتاب مُنیر).
وبه جاى این که بخشنده آن همه نعمتهاى آشکار ونهان را بشناسند، رو به سوى شرک وانکار، از سر جهل ولجاجت مى آورند.
در حقیقت این گروه لجوج نه خود دانشى دارند، ونه به دنبال راهنما ورهبرى هستند، ونه از وحى الهى استمداد مى جویند، وچون راه هدایت در این سه امر منحصر است لذا با ترک آن به وادى گمراهى ووادى شیاطین کشیده شده اند.
(آیه 21) این آیه به منطق ضعیف وسست این گروه گمراه اشاره کرده، مى گوید: «هنگامى که به آنها گفته شود، از آنچه خداوند نازل کرده پیروى کنید، مى گویند: نه، ما از چیزى پیروى مى کنیم که پدران خود را بر آن یافته ایم»! (وَاِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما اَنْزَلَ اللهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا).
واز آنجا که پیروى از نیاکان جاهل ومنحرف، جزء هیچ یک از طرق سه گانه هدایت آفرین فوق نیست، قرآن از آن به عنوان راه شیطانى یاد کرده، مى فرماید: «آیا اگر حتى شیطان آنها را دعوت به عذاب آتش فروزان کند» باز هم تبعیت مى کنند؟! (اَوَلَوْ کانَ الشَّیْطانُ یَدْعُوهُمْ اِلى عَذابِ السَّعیرِ).
(آیه 22) سپس به بیان حال دو گروه مؤمن خالص وکفار آلوده پرداخته، آنها را در مقایسه با یکدیگر ومقایسه با آنچه در مورد پیروان شیطان ومقلدان کور وکر نیاکان بیان کرده، مورد توجه قرار داده، مى گوید: «کسى که روى خود را تسلیم خدا کند در حالى که نیکوکار باشد، به دستگیره محکمى چنگ زده» وبه تکیه گاه مطمئنى تکیه کرده است (وَمَنْ یُسْلِمْ وَجْهَهُ اِلَى اللهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى).
چنگ زدن به دستگیره محکم، تشبیه لطیفى از این حقیقت است که انسان براى نجات از قعر درّه مادّیگرى وارتقا به بلندترین قلّه هاى معرفت ومعنویت وروحانیت نیاز به یک وسیله محکم ومطمئن دارد این وسیله چیزى جز ایمان وعمل صالح نیست، غیر آن، همه پوسیده وپاره شدنى ومایه سقوط ومرگ است، علاوه بر این آنچه باقى مى ماند این وسیله است، وبقیه همه فانى ونابودشدنى!
لذا در پایان آیه مى فرماید: «وعاقبت همه کارها به سوى خداست» (وَاِلىَ اللهِ عاقِبَةُ الاُْمُورِ).
در حدیثى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) از پیامبر گرامى اسلام چنین آمده:
«بعد از من فتنه اى تاریک وظلمانى خواهد بود تنها کسانى از آن رهایى مى یابند که به عروة الوثقى چنگ زنند، عرض کردند: اى رسول خدا! عروة الوثقى چیست؟
فرمود: ولایت سید اوصیا است.
عرض کردند: یا رسول الله سید اوصیا کیست؟
فرمود: امیرمؤمنان.
عرض کردند: امیرمؤمنان کیست؟
فرمود: مولاى مسلمانان وپیشواى آنان بعد از من.
باز براى این که پاسخ صریحترى بگیرند، عرض کردند: او کیست؟
فرمود: برادرم علىّ بن أبی طالب(علیه السلام).
روایات دیگرى نیز در همین زمینه که منظور از «عروة الوثقى» دوستى اهل بیت(علیهم السلام) یا دوستى آل محمد(صلى الله علیه وآله)یا امامان از فرزندان حسین(علیه السلام) است نقل شده.
بارها گفته ایم که این تفسیرها بیان مصداقهاى روشن است، ومنافات با مصادیق دیگرى همچون توحید وتقوا ومانند آن ندارد.
(آیه 23) سپس به بیان حال گروه دوم پرداخته، مى گوید: «وکسى که کافر شود (واین حقایق روشن را انکار کند) کفر او تو را غمگین نسازد» (وَمَنْ کَفَرَ فَلا یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ). چرا که تو وظیفه ات را به خوبى انجام داده اى، اوست که بر خویشتن ظلم وستم مى کند.
ونیز نگران مباش که گروهى در دنیا با این که کفر مىورزند وظلم وستم مى کنند، از نعمتهاى الهى متنعمند، وگرفتار مجازات نیستند، زیرا دیر نشده است «بازگشت همه آنها به سوى ماست وما آنها را از اعمالشان (ونتایج شوم آن) آگاه مى سازیم» (اِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا).
نه تنها از اعمالشان آگاهیم که از نیات واسرار درون دلهایشان نیز باخبریم «زیرا خداوند به آنچه درون سینه هاست آگاه است» (اِنَّ اللهَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ).
(آیه 24) سپس مى افزاید: بهره آنها از زندگى دنیا تو را شگفت زده نکند، «ما اندکى از متاع دنیا در اختیار آنان مى گذاریم (ومتاع هرچه باشد، کم وناچیز است)
سپس آنها را به تحمل عذاب شدیدى وادار مى سازیم» عذابى مستمر ودردناک (نُمَتِّعُهُمْ قَلیلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ اِلى عَذاب غَلیظ).
این تعبیر ممکن است اشاره به آن باشد که آنها تصور نکنند، در این جهان از قبضه قدرت خداوند خارجند، خود او مى خواهد آنها را براى آزمایش واتمام حجت ومقاصدى دیگر آزاد بگذارد.
