(آیه 15) مى دانیم روش قرآن این است که بسیارى از حقایق را در مقایسه با یکدیگر بیان مى کند، تا کاملا مفهوم ودلنشین گردد.

در اینجا نیز بعد از شرحى که درباره مجرمان وکافران در آیات پیشین بیان شد به صفات برجسته مؤمنان راستین مى پردازد، واصول عقیدتى وبرنامه هاى عملى آنها را بطور فشرده ضمن دو آیه با ذکر هشت صفت، بیان مى دارد.

نخست مى فرماید: «تنها کسانى به آیات ما ایمان مى آورند که هر وقت این آیات به آنان یادآورى شود به سجده مى افتند، وتسبیح وحمد پروردگارشان را به جا مى آورند وتکبر نمى کنند» (اِنَّما یُؤْمِنُ بِایاتِنَا الَّذینَ اِذا ذُکِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ).(1)

در این آیه چهار قسمت از صفات آنها بیان شده:

1ـ به محض شنیدن آیات الهى به سجده مى افتند.

همین ویژگى در بعضى دیگر از آیات قرآن به عنوان یکى از برجسته ترین صفات انبیا ذکر شده است، چنانکه خداوند درباره گروهى از پیامبران بزرگ مى گوید: «هنگامى که آیات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى شد به خاک مى افتادند وسجده مى کردند وگریه شوق سر مى دادند» (مریم/58)

2 و3ـ نشانه دوم وسوم آنها «تسبیح» و«حمد» پروردگار است، از یک سو خدا را از نقائص پاک ومنزه مى شمرند، واز سوى دیگر او را به خاطر صفات کمال وجمالش، حمد وستایش مى نمایند.

4ـ وصف دیگر آنها تواضع وفروتنى وترک هرگونه استکبار است.

(آیه 16) سپس به وصف پنجم آنها اشاره کرده، مى گوید: «پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى شود»(2) وبه پا مى خیزند ورو به درگاه خدا مى آورند (تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ).

آرى! آنها به هنگامى که چشم غافلان در خواب است وآرامش وخاموشى همه جا را فراگرفته وخطر آلودگى عبادت وریا کمتر وجود دارد وبهترین شرایط حضور قلب فراهم است، با تمام وجودشان رو به درگاه معبود مى آورند وآنچه در دل دارند با او در میان مى گذارند.

ودر وصف ششم وهفتم مى افزاید: «آنها پروردگار خود را با بیم وامید مى خوانند» (یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا).

نه از غضب وعذاب او ایمن مى شوند، ونه از رحمتش مأیوس مى گردند، چرا که غلبه خوف بر امید، انسان را به یأس وسستى مى کشاند. وغلبه رجا وطمع انسان را به غرور وغفلت وا مى دارد، واین هر دو دشمن حرکت تکاملى انسان در سیر او به سوى خداست.

آخرین وهشتمین ویژگى آنها این است که: «واز آنچه به آنها روزى داده ایم انفاق مى کنند» (وَمِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ).

نه تنها از اموال خویش به نیازمندان مى بخشند که از علم ودانش، نیرو وقدرت، رأى صائب وتجربه واندوخته هاى فکرى خود، از نیازمندان مضایقه ندارند.

(آیه 17) در این آیه به پاداش عظیم ومهم مؤمنان راستین که داراى نشانه هاى مذکور در دو آیه قبل هستند پرداخته، با تعبیر جالبى که حکایت از اهمیت فوق العاده پاداش آنان مى کند، مى فرماید: «هیچ کس نمى داند چه پاداشهاى مهمى که مایه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده»! (فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما اُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْیُن).

«این پاداش کارهایى است که انجام مى دادند» (جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

در حدیثى مى خوانیم که پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)مى گوید: «خدا مى فرماید: من براى بندگان صالحم نعمتهائى فراهم کرده ام که هیچ چشمى ندیده، وهیچ گوشى نشنیده، وبر فکر کسى نگذشته است»!

(آیه 18) این آیه مقایسه اى را که در آیات گذشته بود بطور صریحتر روشن مى سازد مى گوید: «آیا کسى که با ایمان باشد همانند کسى است که فاسق است؟! نه هرگز این دو برابر نیستند» (اَفَمَنْ کانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کانَ فاسِقًا لا یَسْتَوُونَ).

در این آیه، «فاسق» در مقابل «مؤمن» قرار گرفته، واین دلیل بر آن است که فسق، مفهوم گسترده اى دارد که هم کفر را شامل مى شود، وهم گناهان دیگر را.

(آیه 19) این آیه، این عدم مساوات را به صورت گسترده ترى بیان کرده، مى فرماید: «اما آنها که ایمان آوردند وکارهاى شایسته انجام دادند باغهاى بهشت جاویدان از آنِ آنها خواهد بود» (اَمَّا الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنّاتُ الْمَأْوى).

سپس مى افزاید «این (جنات مأوى) وسیله پذیرایى (خداوند) از آنهاست به پاداش آنچه انجام مى دادند» (نُزُلاً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ).

(آیه 20) ودر این آیه به نقطه مقابل آنها پرداخته، مى گوید: «اما کسانى که فاسق شدند (واز اطاعت خدا سر باز زدند) جایگاه همیشگى آنها آتش (دوزخ) است» (وَاَمَّا الَّذینَ فَسَقُوا فَمَأْویهُمُ النّارُ).

آنها براى همیشه در این جایگاه وحشتناک زندانى ومحبوسند به گونه اى که: «هر زمان بخواهند از آن خارج شوند به آن بازگردانده مى شوند» (کُلَّما اَرادُوا اَنْ یَخْرُجُوا مِنْها اُعیدُوا فیها).

«وبه آنان گفته مى شود: بچشید عذاب آتشى را که پیوسته انکار مى کردید» (وَقیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النّارِ الَّذى کُنْتُمْ بِه تُکَذِّبُونَ).

بار دیگر در اینجا مى بینیم که عذاب الهى در برابر «کفر وتکذیب» قرار گرفته وثواب وپاداش او در برابر «عمل».

اشاره به اینکه «ایمان» به تنهائى کافى نیست، بلکه باید انگیزه بر عمل باشد ولى «کفر» به تنهائى براى عذاب کافى است هرچند عملى همراه آن نباشد.

1. این آیه سجده واجب دارد.

2. این تعبیر کنایه از برخاستن از خواب وپرداختن به نماز شب وعبادت پروردگار در دل شب است.