(آیه 10) قرآن در اینجا بحث گویائى را درباره «معاد» آغاز مى کند، سپس حال «مجرمان» را در جهان دیگر بازگو مى کند، ومجموعاً تکمیلى است براى بحثهاى گذشته که پیرامون «مبدأ» سخن مى گفت، زیرا مى دانیم بحث از «مبدأ» و«معاد» در قرآن مجید غالباً توأم با یکدیگر است.
نخست مى گوید: «آنها گفتند: آیا هنگامى که ما (مُردیم وخاک شدیم و) در زمین گم شدیم، آفرینش تازه اى خواهیم یافت»؟! (وَقالُوا ءَاِذا ضَلَلْنا فِى الاَْرْضِ ءَاِنّا لَفى خَلْق جَدید).
تعبیر به «گم شدن در زمین» اشاره به این است که انسان پس از مردن خاک مى شود، همانند سایر خاکها، وهر ذره اى از آن بر اثر عوامل طبیعى وغیرطبیعى به گوشه اى پرتاب مى شود، ودیگر چیزى از او باقى به نظر نمى رسد تا آن را در قیامت دوباره بازگردانند.
ولى آنها در حقیقت منکر قدرت خداوند بر این کار نیستند «بلکه آنان لقاى پروردگارشان را انکار مى کنند» ومى خواهند با انکار معاد، آزادانه به هوسرانى خویش ادامه دهند (بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ).
در واقع این آیه شباهت زیادى با آیات نخستین سوره قیامت دارد آنجا که مى گوید: «آیا انسان گمان مى کند ما استخوانهاى پراکنده او را جمع نخواهیم کرد! ما حتى قادریم (خطوط) سرانگشتان او را به نظام نخستین بازگردانیم! ولى هدف انسان این است که ایامى را که در این دنیا در پیش دارد (با انکار قیامت) به گناه وفجور بگذراند لذا سؤال مى کند روز قیامت کى خواهد بود»؟ (قیامت/3ـ6)
بنابراین آنها از نظر استدلال لنگ نیستند، بلکه شهوات آنها حجابى بر قلبشان افکنده، ونیات سوئشان مانع قبول مسأله معاد است.
(آیه 11) این آیه پاسخ آنها را از طریق دیگرى بیان مى کند، مى گوید: تصور نکنید شخصیت شما به همین بدن جسمانى شماست، بلکه اساس شخصیتتان را روح شما تشکیل مى دهد، واو محفوظ است «بگو: فرشته مرگ که بر شما مأمور شده (روح) شما را مى گیرد، سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شوید» (قُلْ یَتَوَفّیکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذى وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ اِلى رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ).
در یک جمع بندى مى توان چنین گفت که دو آیه فوق به منکران معاد چنین پاسخ مى دهد که: اگر مشکل شما پراکندگى اجزاى جسمانى است که خودتان قدرت خدا را قبول دارید ومنکر آن نیستید، واگر مشکل اضمحلال ونابودى شخصیت انسان بر اثر این پراکندگى است آن نیز درست نیست چرا که پایه شخصیت انسان بر روح قرارگرفته.
(آیه 12) سپس وضع همین مجرمان کافر ومنکران معاد را که در قیامت با مشاهده صحنه هاى مختلف آن از گذشته خود سخت نادم وپشیمان مى شوند چنین مجسّم کرده، مى گوید: «واگر ببینى مجرمان را هنگامى که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده مى گویند: پروردگارا! آنچه وعده کرده بودى دیدیم وشنیدیم (ما پشیمانیم) ما را بازگردان تا کار شایسته اى انجام دهیم، ما به (قیامت) یقین داریم» در تعجب فرو خواهى رفت (وَلَوْ تَرى اِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا اَبْصَرْنا وَسَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحًا اِنّا مُوقِنُونَ).
به راستى تعجب مى کنى که آیا این افراد سر به زیر ونادم همان مغروران سرکش وچموش هستند که در دنیا در برابر هیچ حقیقتى سر فرود نمى آوردند.
منظور از «مجرمان» در اینجا، کافران وبخصوص منکران قیامتند.
(آیه 13) واز آنجا که این همه اصرار وتأکید براى پذیرش ایمان، ممکن است این توهّم را ایجاد کند که خداوند توانائى ندارد نور ایمان را در قلب آنها پرتوافکن کند، در این آیه مى افزاید: «واگر مى خواستیم به هر انسانى هدایت لازمش را (از روى اجبار بدهیم) مى دادیم» (وَلَوْ شِئْنا لاَتَیْنا کُلَّ نَفْس هُدیها).
مسلماً ما چنین قدرتى داریم، ولى ایمانى که از طریق اجبار والزام ما تحقق یابد ارزش چندانى ندارد، اراده ما بر این تعلق گرفته که نوع انسان «مختار» باشد.
لذا در پایان آیه مى فرماید: «ولى (من آنها را آزاد گذارده ام و) سخن ووعده ام حق است که دوزخ را (از افراد بى ایمان وگنهکار) از جن وانس همگى پر کنم»! (وَلکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنّى لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ اَجْمَعینَ).
آرى! آنها با سوءاختیار خود این راه را طى کرده اند ومستحق مجازاتند، وما هم اراده قاطع داریم بر این که دوزخ را از آنان پر کنیم.
(آیه 14) لذا در این آیه مى گوید: ما به این دوزخیان خواهیم گفت: «بچشید (عذاب جهنم را) به خاطر این که دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم»! (فَذُوقُوا بِما نَسیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا اِنّا نَسیناکُمْ).
«وبچشید عذاب جاودان را به خاطر اعمالى که انجام مى دادید» (وَذُوقُوا عَذابَ الْخُلْدِ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
بار دیگر از این آیه استفاده مى شود که فراموش کردن دادگاه عدل قیامت سرچشمه اصلى بدبختیهاى آدمى است،ودر این صورت است که خود را در برابر قانون شکنیها ومظالم آزاد مى بیند، ونیز از این آیه به خوبى روشن مى شود که مجازات ابدى در برابر اعمالى است که انسان انجام مى دهد ونه چیز دیگر.
