(آیه 103) این آیه وآیات آینده تا پایان سوره در عین این که توضیحى است براى صفات افراد بى ایمان، یک نوع جمع بندى است براى تمام بحثهایى که در این سوره گذشت مخصوصاً بحثهاى مربوط به داستان اصحاب کهف وموسى و خضر وذوالقرنین وتلاشهاى آنها در برابر مخالفانشان.
نخست به معرفى زیانکارترین انسانها وبدبخت ترین افراد بشر مى پردازد، اما براى تحریک حس کنجکاوى شنوندگان در چنین مسأله مهمى آن را در شکل یک سؤال مطرح مى کند وبه پیامبر دستور مى دهد: «بگو: آیا به شما خبر دهم زیانکارترین مردم کیست»؟! (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرینَ اَعْمالاً).
(آیه 104) بلافاصله خود پاسخ مى گوید تا شنونده مدت زیادى در سرگردانى نماند: زیانکارترین مردم «کسانى هستند که کوششهایشان در زندگى دنیا گم ونابود شده با این حال گمان مى کنند کار نیک انجام مى دهند»! (اَلَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِى الْحَیوةِ الدُّنْیا وَهُمْ یَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا).
مسلماً مفهوم خسران تنها این نیست که انسان منافعى را از دست بدهد بلکه خسرانواقعى آن است که اصل سرمایه را نیز از کف دهد، چه سرمایه اى برتر وبالاتر از عقل وهوش ونیروهاى خداداد وعمر وجوانى وسلامت است؟ همین ها که محصولش اعمال انسان است وعمل ما تبلورى است از نیروها وقدرتهاى ما.
هنگامى که این نیروها تبدیل به اعمال ویرانگر یا بیهوده اى شود گوئى همه آنها گم ونابوده شده اند.
اما زیان واقعى وخسران مضاعف آنجاست که انسان سرمایه هاى مادى ومعنوى خویش را در یک مسیر غلط وانحرافى از دست دهد وگمان کند کار خوبى کرده است، نه از این کوششها نتیجه اى برده، نه از زیانش درسى آموخته، ونه از تکرار این کار در امان است.
(آیه 105) سپس به معرفى صفات ومعتقدات این گروه زیانکار مى پردازد وچند صفت که ریشه تمام بدبختیهاى آنهاست، بیان مى دارد.
نخست مى گوید: «آنها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان کافر شدند» (اُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِـایاتِ رَبِّهِمْ).
آیاتى که چشم وگوش را بینا وشنوا مى کند، آیاتى که پرده هاى غرور را درهم مى درد، وچهره واقعیت را در برابر انسان مجسّم مى سازد، وبالاخره آیاتى که نور است وروشنایى، وآدمى را از ظلمات اوهام وپندارها بیرون آورده به سرزمین حقایق رهنمون مى گردد.
دیگر این که آنها بعد از فراموش کردن خدا به معاد «ولقاى او کافر شدند» (وَلِقائِه).
«لقاءالله» یعنى انسان در قیامت آثار خدا را بیشتر وبهتر از هر زمان دیگر مشاهده مى کند، او را با چشم دل آشکارا مى بیند، وایمان او نسبت به خدا یک ایمان شهودى مى شود.
آرى! تا ایمان به «معاد» در کنار ایمان به «مبدأ» قرار نگیرد وانسان احساس نکند که قدرتى مراقب اعمال اوست روى اعمال خود حساب صحیحى نخواهد کرد، واصلاح نخواهد شد.
سپس اضافه مى کند: «به خاطر همین کفر به مبدأ ومعاد «اعمالشان حبط ونابود شد» (فَحَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ). درست همانند خاکسترى در برابر یک توفان عظیم.
وچون آنها عملى که قابل سنجش وارزش باشد ندارند، «لذا روز قیامت میزانى براى آنان برپا نخواهیم کرد» (فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَومَ الْقِیمَةِ وَزَنًا).
چرا که توزین وسنجش مربوط به جایى است که چیزى در بساط باشد، آنها که چیزى در بساط ندارند چگونه توزین وسنجش داشته باشند؟!
لذا در روایت معروفى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم: «روز قیامت مردا فربه بزرگ جثه اى را در دادگاه خدا حاضر مى کنند که وزنشان حتى به اندازه بال مگسى نیست». چرا که در این جهان اعمالشان، افکارشان وشخصیتشان همه توخالى وپوک بود.
(آیه 106) سپس ضمن بیان کیفر آنها سومین عامل انحراف وبدبختى وزیانشان را بیان کرده، مى گوید: «کیفر آنها جهنم است به خاطر آن که کافر شدند وآیات من وپیامبرانم را به باد استهزاء وسخریه گرفتند» (ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیاتى وَرُسُلى هُزُوًا).
وبه این ترتیب آنها سه اصل اساسى معتقدات دینى (مبدأ ومعاد ورسالت انبیاء) را انکار کرده ویا بالاتر از انکار آن را به باد مسخره گرفتند.
(آیه 107) مشخصات کفار وزیانکارترین مردم وهمچنین سرانجام کارشان به خوبى دانسته شد، اکنون به سراغ مؤمنان وسرنوشتشان مى رویم تا با قرینه مقابله، وضع هر دو طرف کاملا مشخص گردد، قرآن در این زمینه مى گوید: «کسانى که ایمان آوردند وعمل صالح انجام دادند باغهاى فردوس منزلگاهشان است» (اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً).
«فِرْدَوْس» باغى است که همه نعمتها وتمام مواهب لازم در آن جمع باشد، وبه این ترتیب «فردوس» بهترین وبرترین باغهاى بهشت است.
(آیه 108) واز آنجا که کمال یک نعمت در صورتى خواهد بود که دست زوال به دامن آن دراز نشود بلافاصله اضافه مى کند: «آنها جاودانه در این باغهاى بهشت خواهند ماند» (خالِدینَ فیها).
وبا این که طبع مشکل پسند وتحول طلب انسان دائماً تقاضاى دگرگونى وتنوع وتحول مى کند ساکنان فردوس «هرگز تقاضاى نقل مکان وتحول از آن نخواهند کرد» (لا یَبْغُونَ عَنْها حِوَلاً). براى این که هر چه مى خواهند در آنجا هست حتى تنوع وتکامل.
