در آیات گذشته نیز به این بهانه مشرکان به صورت دیگرى اشاره شده بود که ما مى ترسیم اگر اظهار ایمان کنیم وبه دنبال آن هجرت نماییم زندگى ما مختل گردد که قرآن از طرق مختلف به آنها پاسخ گفت.

در این آیه قرآن از طریق دیگرى به آنها پاسخ داده، مى فرماید: «آیا ندیدند که ما (براى آنها حرم امنى) قرار دادیم» سرزمین پاک ومقدس مکّه (اَوَلَمْ یَرَوْا اَنّا جَعَلْنا حَرَمًا آمِنًا).

«در حالى که مردم را در اطراف آنان (در بیرون این حرم) مى ربایند»؟ (وَیُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ). همه جا غارت است وکشتار، اما این سرزمین همچنان امن وامان باقى مانده است.

«آیا (با این حال) به باطل ایمان مى آورند ونعمت خدا را کفران مى کنند»؟! (اَفَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللهِ یَکْفُرُونَ).

(آیه 68) پس از ذکر این دلیل روشن در این آیه چنین نتیجه گیرى وجمع بندى مى کند: «چه کسى ستمکارتر از آن کس است که بر خدا دروغ بسته یا حق را پس از آن که به سراغش آمده تکذیب نماید»؟ (وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللهِ کَذِبًا اَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمّا جاءَهُ).

ما دلایل آشکارى براى شما اقامه کردیم که جز «الله» شایسته پرستش نیست اما شما بر خدا دروغ مى بندید وشریکانى براى او مى تراشید.

شرک خمیرمایه همه مفاسداجتماعى است وستمهاى دیگر در واقع از آن سرچشمه مى گیرد، هوى پرستى، مقام پرستى، و دنیاپرستى هرکدام نوعىاز شرک است.

ولى بدانید عاقبت شومى در انتظار مشرکان است «آیا جایگاه کافران در دوزخ نیست»؟ (اَلَیْسَ فى جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْکافِرینَ).

(آیه 69) این آیه که در عین حال آخرین آیه سوره عنکبوت است واقعیت مهمى را بیان مى کند که عصاره اى از تمام این سوره وهماهنگ با آغاز آن است.

مى فرماید: راه خدا گرچه مشکلات فراوان دارد، مشکل از نظر شناخت حق، مشکل از نظر وسوسه هاى شیاطین جن وانس، مشکل از نظر مخالفت دشمنان سرسخت وبى رحم، ومشکل از نظر لغزشهاى احتمالى اما در اینجا یک حقیقت است که به شما در برابر این مشکلات نیرو واطمینان مى دهد وحمایت مى کند وآن این که: «آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند قطعاً به راههاى خود هدایتشان خواهیم کرد، وخداوند با نیکوکاران است» (وَالَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَاِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ).

تعبیر به «جهاد» تعبیر وسیع ومطلقى است وهرگونه جهاد وتلاشى را که در راه خدا وبراى او وبه منظور وصول به اهداف الهى صورت گیرد شامل مى شود، خواه در طریق کسب معرفت باشد، یا جهاد با نفس، یا مبارزه با دشمن یا صبر بر طاعت، یا شکیبایى در برابر وسوسه معصیت، یا در مسیر کمک به افراد مستضعف، ویا انجام هر کار نیک دیگر.

کسانى که در این راهها به هر شکل وهر صورت براى خدا مجاهده کنند مشمول حمایت وهدایت الهى هستند.

بنابراین هرگونه شکست وناکامى نصیب ما شود معلول یکى از دو چیز است: یا در جهاد کوتاهى کرده ایم، ویا اخلاص در کار ما نبوده است.

«پایان سوره عنکبوت»