در این داستان نکات آموزنده فراوانى است که در واقع هدف اصلى قرآن را تشکیل مى دهد.
1ـ نخستین درسى که به ما مى آموزد این است که در جهان هیچ کارى بدون توسل به اسباب امکان ندارد، لذا خدا براى پیشرفت کار ذوالقرنین «اسباب» پیشرفت وپیروزى را به او داد.
2ـ هیچ حکومتى نمى تواند بدون تشویق خادمان ومجازات خطاکاران به پیروزى برسد، این همان اصلى است که ذوالقرنین از آن به خوبى استفاده کرد وعلى(علیه السلام) در فرمان معروفش به «مالک اشتر» که یک دستورالعمل جامع کشوردارى است مى فرماید: «هیچ گاه نباید نیکوکار وبدکار در نظر تو یکسان باشند، زیرا این امر سبب مى شود که نیکوکاران به کار خود بى رغبت شوند وبدکاران جسور وبى پروا».
3ـ تکلیف شاق هرگز مناسب یک حکومت عدل الهى نیست، وبه همین دلیل ذوالقرنین بعد از آن که تصریح کرد من ظالمان را مجازات خواهم کرد وصالحان را پاداش نیکو خواهم داد، اضافه نمود: «من برنامه سهل وآسان به آنها پیشنهاد خواهم کرد» تا توانایى انجام آن را از روى میل ورغبت وشوق داشته باشند.
4ـ یک حکومت فراگیر نمى تواند نسبت به تفاوت وتنوع زندگى مردم وشرائط مختلف آنها بى اعتنا باشد.
5ـ ذوالقرنین حتى جمعیتى را که به گفته قرآن سخنى نمى فهمیدند (لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ قَوْلاً). از نظر دور نداشت، وبا هر وسیله ممکن بود به درد دل آنها گوش فرا داد ونیازشان را برطرف ساخت.
6ـ امنیت، نخستین ومهمترین شرط یک زندگى سالم اجتماعى است، به همین جهت «ذوالقرنین» براى فراهم کردن آن پرزحمت ترین کارهارا بر عهده گرفت.
7ـ درس دیگرى که از این ماجراى تاریخى مى توان آموخت این است که صاحبان اصلى درد، باید در انجام کار خود شریک باشند که «آه صاحب درد را باشد اثر» اصولا کارى که باشرکت صاحبان اصلى درد پیش مى رود هم به بروز استعدادهاى آنها کمک مى کند وهم نتیجه حاصل شده را ارج مى نهند ودر حفظ آن مى کوشند چرا که در ساختن آن تحمل رنج فراوان کرده اند.
ضمناً به خوبى روشن مى شود که حتى یک ملت عقب افتاده هنگامى که از طرح و مدیریت صحیحى برخوردار شود مى تواند دست به چنان کار مهم ومحیرالعقولى بزند.
8ـ یک رهبر الهى باید بى اعتنا به مال ومادیات باشد، وبه آنچه خدا در اختیارش گذارده قناعت کند.
در قرآن مجید کراراً در داستان انبیاء مى خوانیم: که آنها یکى از اساسى ترین سخنهایشان این بود که ما در برابر دعوت خود هرگز اجر وپاداش ومالى از شما مطالبه نمى کنیم.
9ـ محکم کارى از هر نظر درس دیگر این داستان است.
11ـ انسان هر قدر قوى ونیرومند ومتمکن وصاحب قدرت شود واز عهده انجام کارهاى بزرگ برآید باز هرگز نباید به خود ببالد ومغرور گردد این هم درس دیگرى است که ذوالقرنین به همگان تعلیم مى دهد.
12ـ همه چیز زائل شدنى است ومحکمترین بناهاى این جهان سرانجام خلل خواهد یافت، هر چند از آهن وپولاد یک پارچه باشد. این آخرین درس در این ماجرا درسى است براى همه آنها که عملا دنیا را جاودانى مى دانند، آن چنان در جمع مال وکسب مقام، بى قید وشرط وحریصانه مى کوشند که گوئى هرگز مرگ وفنائى وجود ندارد.
