آیا برده دارى کار شایسته اى است؟
آیا وجدان بشرى اجازه برده دارى را مى دهد؟
چرا اسلام به هنگام ظهورش همه بردگان را آزاد نکرد و برده دارى را لغو ننمود؟
چرا در فقه اسلامى احکام مخصوصى درباره بردگان به چشم مى خورد؟
چرا بردگان و انسان هاى آزاد از حقوق انسانى برخوردار نیستند؟
در آخرین سئوال آیا برده دارى با روح اسلام - که دین فطرى است - سازگار است؟
پاسخ: نگارنده جواب سئوالات فوق را در کتاب مستقلّى به نام «اسلام و آزادى بردگان» و همچنین در «تفسیر نمونه» به طور مشروح بیان کرده است; لیکن به مجال بحث اجمالاً به آن مى پردازیم.
آزادى بردگان یکى از اهداف مهم دین نجاتبخش اسلام بود و این کار به تدریج و با گذشت زمان محقّق شد; ولى باید توجّه داشت که اگر مسئله ناهنجارى در یک جامعه ریشه بدواند و مدّتها بدان عمل شود، نمى توان در مدّت کوتاه آن را ریشه کن نمود، بلکه براى از بین بردن آن باید تدریجاً اقداماتى نمود، در غیر این صورت مشکلات عظیمى را به بار خواهد آورد.
اگر پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله)، در ابتداى ظهور اسلام، برده دارى را به یکباره لغو مى کرد و مسلمانان برده هاى فاقد ثروت و سرمایه را آزاد کرده، از خانه هاى خود مى راندند، مشکلات مختلفى پدید مى آمد; به گونه اى که بسیارى از آنان از گرسنگى مى مردند و یا برخى از آنها مرتکب گناهان مهم اجتماعى همچون سرقت، زنا، لواط و مانند آن مى شدند و خلاصه شیرازه جامعه را بر هم مى زدند; بنابراین آزادى یکباره بردگان، کار صحیحى نبوده است.
بدین جهت، اسلام برنامه آزادى تدریجى آنها را پایه گذارى کرده تا بردگان به تدریج آزاد گردیده، جذب جامعه اسلامى شوند.
از این رو، اسلام ابتدا سرچشمه هاى بردگى را در آینده بست تا از آن به بعد برده هاى جدیدى گرفته نشوند. تنها یک راه برده گیرى باقى ماند که آن هم اُسراى جنگى بودند. در این مورد نیز اسلام آن را قابل تبدیل با چیزهاى دیگرى دانست; یعنى به مسلمانان اجازه داده شد که اسیران جنگى را - مجّانى یا غیر مجّانى - آزاد کنند. از سوى دیگر، بر آزادى بردگان تأکید و سفارش کرد و براى آن ثواب و اجرهاى فراوانى بیان کرد. بدین صورت بود که مسلمانان به آزادى بردگان تشویق شدند.
به همین منظور، در برخى از روایات آمده است که حضرت على(علیه السلام) از راه درآمدهایى که از دست رنج خویش به دست مى آورد، یک هزار برده را آزاد کرد «اَعْتَقَ اَلْفَ عَبْد مِنْ کَدِّ یَدِه».
در روایت دیگرى آمده است که: یکى از کنیزان امام حسن(علیه السلام) شاخه گلى به آن حضرت داد حضرت آن گل را بوئید و فرمود: «اَنْتِ حُرَّةٌ لِوَجْهِ اللّه; تو را در راه خدا آزاد کردم». شخصى گفت: آقا! به خاطر یک گل برده اى را آزاد کردید! حضرت فرمود: «اَدَّبَنَا اللّهُ تَعالى; خداوند ما را چنین تعلیم داده است».
همچنین اسلام براى آزادى مطلق بردگان، کفّاره بسیارى از گناهان را آزادى آنها اعلام کرده است.
مثل اینکه اگر شخصى عمداً روزه خود را باطل کند، علاوه بر قضا باید کفّاره اى نیز بپردازد. یکى از چیزهایى که به عنوان کفّاره مطرح شده است، آزادى یک برده در راه خداوند است و یا در مورد تخلّف از قسم، عهد و نذر نیز آزادى برده یکى از کفّارات معیّن شده است.
بدین ترتیب با برنامه دقیق اسلام، آزادى تدریجى بردگان تحقّق یافت; یعنى صدها سال قبل این اینکه دنیا اعلامیه آزادى بردگان را صادر کند، اسلام برنامه آزادى تدریجى آنها را طرّاحى و عملى ساخت.
