در روایات معصومان(علیهم السلام) نیز عوامل متعدّدى در بیان علل مرگ عواطف و قساوت قلبى انسانها ذکر شده است که به چند عامل اشاره مى شود:
اوّل ـ حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «ما جَفَّتِ الدُّمُوعُ اِلاّ لِقَسْوَةِ الُقلُوبِ و مَا قَسَتِ الْقُلُوبُ اِلاّ بِکَثْرَةِ الذُّنُوبْ» چشمها خشک نمى شود و ]اشک آن قطع نمى گردد [مگر به واسطه قساوت قلب، و قساوت قلب حاصل نمى شود مگر به واسطه زیادى گناه.
اگر انسانى از مصائب زندگى متأثّر نمى شود و گریه و زارى نمى کند یا شوق عبادت و مناجات ندارد و یا عواطف و ترحّم و نوع دوستى در او پیدا نمى شود و تنها به خود مى اندیشد و در پى تأمین خود است و نگران زیان و آسیب دیگران نیست، همه و همه در اثر فراوانى گناهان اوست.
در یکى از تشرفّها به خانه خدا زمانى در مسجد الحرام نشسته بودم، جوانى نزد من آمد و گفت: «اوّلین بار است که به سفر حج آمده ام و به این مکان مقدّس مشرّف شده ام; ولى هیچ احساس معنویّت در من زنده نشد، شوق راز و نیاز با خدا و گریه و زارى به درگاه او را ندارم» علّت را از من طلبید. در پاسخ گفتم: جوان! حتماً گناهان زیادى مرتکب شده اى! اوّل به درگاه خداوند از گناهانت توبه کن; سپس به زیارت و عبادت و مناجات بپرداز.
دوّم ـ یکى دیگر از عوامل قساوت قلب، آرزوهاى طولانى است
در روایتى آمده است: «خداوند به حضرت موسى(علیه السلام) فرمود: «لا تُطَوِّلْ فِى الدُّنْیا اَمَلُکْ فَیَقْسُوا قَلْبُکْ وَ القاسُ الْقَلْبِ مِنّى بَعیدٌ» اى موسى! در دنیا آرزوهاى طولانى نداشته باشد که باعث سنگدلى مى شود و انسان سنگدل از من دور است.
سوّم ـ دنیاپرستى و غرق شدن در خواسته هاى مادّى، در انسان مجالى براى رشد و بروز عواطف انسانى و نزدیکى به خدا نمى گذارد; زیرا که اصلى ترین هدف انسان پرعاطفه، وصال حق است. بنابراین، سوّمین عامل قساوت قلب را دنیاپرستى و دور شدن از خدا مى شناسد.
حضرت رسول(صلى الله علیه وآله) مى فرماید: «لا تَکْثِرُو الکلامَ بِغَیْرِ ذِکرِ اللّهِ فِاِنَّ کَثرَة الکَلامِ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللّهِ تَقْسُو الْقَلْبَ» زیاد حرف زدن در صورتى که غیر از ذکر و یاد خدا باشد، قساوت قلب مى آورد.
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به روشنى، زیاده گویى را از عوامل قساوت قلب دانسته است. شایعه پراکنى، دروغ گویى، اتّهام ناروا، شوخى بیش از اندازه و دخالت در امورى که مربوط به شخص نیست، از مظاهر پر گویى و نشانه قساوت قلب انسان پر سخن است.
چهارم ـ در روایت دیگرى از حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است: «ثَلاثٌ یُقِسْنَ الْقَلْبَ، اِسْتِماعُ اللَّهْوِ وَ طَلَبُ الصّیدِ وَ اِتْیانُ بابِ السُّلطانِ» سه چیز باعث قساوت قلب مى شود: شنیدن موسیقى، شکارهاى تفریحى و رفتن به خانه فرمانرواى ستمگر.
گوش دادن به موسیقى حرام است و باعث سنگدلى مى شود و در این مورد باید هوشیار بود و با استدلال هایى چون: موسیقى از بین برنده کسالت و خستگى روحى است، یا موسیقى تنها به منظور هوسرانى نیست، یا موسیقى سنّتى و محلّى رواست، نباید به دام شیطان گرفتار شد. شکار اگر به قصد فراهم کردن معیشت و تهیّه روزى باشد اشکالى ندارد، ولى شکارى که به قصد تفریح و سرگرمى باشد، در دین اسلام حرام است و حتّى نماز کامل و روزه بر شکارچى در چنین سفرهایى واجب است. بیشتر پادشاهان و فرمانروایان شکارگاه هاى اختصاصى داشتند و در آن به قصد سرگرمى و تفریح شکار مى کردند.
چگونه مى تواند گرفتن جان یک مخلوق جاندار، سبب تفریح گردد؟ فرمانروایان آدمهاى قسى القلب و ظالمى بودند و براى حفظ قدرت و موقعیّت خود بدترین جنایتها را مرتکب مى شدند و گاه نزدیکان، پدر و برادر خود را براى حفظ مقام خود مى کشتند; مثلا «مأمون» برادرش «امین» را فداى تخت و سلطنت کرد و یا در این اواخر یکى از سران کنونى یک کشور عربى پدرش را کشت تا موقعیّت حکومتى اش مستحکم شود. اشخاصى که با این گونه آدمها ارتباط نزدیک و مداوم پیدا مى کنند، قلبشان سخت مى شود و چون زرق و برق زندگى آنان را مى بینند از خدا دور مى شوند. از خدا مى خواهیم که قلبى پر عاطفه به ما عنایت کند. قلبى که چشمه جوشان عشق «او» باشد و با ذکر نامش، حلقه هاى اشک در چشمانمان ظاهر شود.
پنجم ـ حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «کَثْرَةُ الْمالِ مُفْسِدَةِ لِلدّینِ وَ مَقاساةٌ لِلْقَلْبِ» ثروت و مال زیاد هم دین انسان را فاسد مى کند و هم موجب قساوت و سنگدلى مى شود.
شکّى نیست که مال و ثروت ابزار خوبى براى دستیابى به نیکیها و خوبى هاست و شاید به همین دلیل در قرآن مجید در آیه 180 سوره بقره آمده است: «... اِنْ تَرَکَ خَیْراً الوَصیَّةُ» مفسّرین «خیر» را در این آیه به مال و ثروت تفسیر کرده اند; ولى کسانى که از اموال زیادشان استفاده خوبى و خیر بکنند کم هستند و نادر.
بیشتر مال داران و ثروتمندان مال و ثروتشان را در راه خیر مصرف نمى کنند و در نتیجه این فراوانى اموال سبب دورى آنها از خداوند و باعث قساوت قلب آنها مى شود.
ششم ـ امام صادق(علیه السلام) در روایتى مى فرمایند: «اَنْهاکُمْ اَنْ تُطْرِحُوا التّرابَ عَلى ذَوِى الاَرْحامِ فَاِنَّ ذلکَ یُورِثُ القِسْوَة وَ مَنْ قَسى قَلْبُهُ بَعُدَ مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ» شما را نهى مى کنم از این که خاک بر روى مرده هاى نزدیک خود بریزید; چون این کار باعث سنگدلى مى شود و کسى که سنگدل شود از خدا دور مى گردد.
اسلام براى تمامى امور مربوط به انسان برنامه تعیین کرده است حتّى در مسائل ظاهراً کم اهمّیّت; مثلا در مورد استقبال و بدرقه میهمان مى گوید: هنگام استقبال به میهمان کمک کن تا اسباب و اثاثیه اش را به خانه بیاورد; ولى هنگام بدرقه در حمل لوازمش او را کمک نکن; چون معناى این کار این است که صاحب خانه علاقه مند به رفتن میهمان است و این باعث قساوت قلب مى شود.
در این حدیث نیز یکى دیگر از این قوانین ظریف و دقیق اسلامى بیان شده است. از آن جایى که اقوام و بستگان عواطفشان به یکدیگر زیادتر است به همین جهت دستور داده شده است که به هنگام دفن میّت مسلمان، نزدیکان و اقوامش بر روى او خاک نریزند; چون این کار به همان اندازه از عواطف آنان مى کاهد و باعث قساوت قلب مى شود و انسان سنگدل از خداوند دور است.
هفتم ـ حضرت على(علیه السلام) مى فرماید: «النَّظَرُ اِلى الْبَخیلِ یُقسِى الْقَلْب» نگاه کردن به چهره انسان بخیل باعث قساوت قلب و سنگدلى مى شود.
انسان وقتى شخص بخیل را مى بیند به یاد بخل او مى افتد و بخل یادآور قساوت است و یادآورى قساوت کم کم در انسان اثر مى کند.
