بعضى از ثروتمندان مسلمان، از وام هاى ربوى که قبلا پرداخته بودند، مطالبات ربوى داشتند. از جمله این افراد، عبّاس بن عبدالمطلب و خالدبن ولید بودند. وقتى آیه تحریم ربا بر پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نازل شد، اینها گفتند: پول ما در دست مردم است و ما قبل از تحریم ربا به آنها وام پرداختیم. اکنون تکلیف ما چیست؟ بر این اساس، آیه شریفه نازل شد و فرمود: تنها حق دارید اصل سرمایه را بازگردانید; ولى چنانچه ایمان دارید، باید سود ربوى آن را رها سازید. آن هنگام که حکم تحریم ربا بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شد، حضرت فرمودند: «تمام رباهایى که از زمان جاهلیّت باقى مانده بود، باطل کردم و اوّلین ربایى که باطل نمودم، رباى عمویم، عبّاس بن عبدالمطلب بود».(1) از فرمایش پیامبر(صلى الله علیه وآله)استفاده مى گردد که در اسلام، تقدّم رابطه بر ضابطه بى معناست.

ب ـ در آیه بعد خداوند مى فرماید: «فَاِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وِ اِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ اَمْوالِکُمْ لاتَظْلِمُونَ وَ لاتُظْلَمُونَ» اگر چنین نکنید (به رباخوارى ادامه دهید)، بدانید که خدا و رسولش با شما پیکار خواهند کرد. و اگر توبه کنید، سرمایه هاى شما [اصل سرمایه، بدون سود] از آن شماست [با این کار، ]نه ستم مى کنید و نه بر شما ستم وارد مى شود.(2)

باید توجّه داشت که در صدر آیه، اعلام جنگ از ناحیه خدا و رسولش است; نه از ناحیه رباخواران! زیرا «فَأذَنُوا» به معناى «فَاعْلَمُوا» یا «فَایْقَنُوا» است; یعنى بدانید یا یقین کنید که خدا و رسولش با شما مى جنگند. ولى اگر جمله فوق «فَآذِنُوا» خوانده شود ـ چنان که بعضى تصوّر کرده اند و این قرائت غیر معروف است ـ اعلام جنگ از ناحیه رباخواران است.(3)

ج ـ آیه 280 سوره بقره نیز مى فرماید: «وَ اِنْ کانَ ذُو عُسْرَة فَنَظِرَةٌ اِلى مَیْسَرَةوَأَنْ تَصَدَّقُوا خیرٌلَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ».

اگر بدهکار توان بازپرداخت اصل سرمایه و بدهى شما را نداشت، او را تا هنگام توانایى مهلت دهید و چنانچه اصلا قدرت پرداخت را نداشت، آن را به عنوان صدقه و انفاق در راه خدا به حساب آورید. در صورتى که بدانید منافع این کار براى شما بهتر است.از مجموع این آیات استفاده مى گردد که ربا در نزد خداوند، گناهى بزرگ و خطرناک شمرده شده است و تعبیراتى که در این زمینه ذکر شده، درباره هیچ گناهى وارد نگشته است.

* * *

1- مجمع البیان، جلد 2، صفحه 392.

2- سوره بقره، آیه 279.

3- از تعبیر آیه معلوم مى شود که رباخواران با ارشاد و تذکّر از رباخوارى اجتناب نمى کنند. از این رو، حکومت اسلامى مى تواند آنها را وادار به اجتناب از رباخوارى کند.