به منظور بیان اهمّیّت انفاق در اسلام و نشان دادن ارزش آن در قرآن، تعبیراتى که خداوند در آیات متعدّد قرآن از انفاق فرموده است، بسیار قابل توجّه و دقّت است. در این جا تنها به دو نمونه آن اشاره مى شود.
اوّل ـ در آیه شریفه 245 سوره بقره مى فرماید: «مَنْ ذَا الَّذِى یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً کَثیرَةً» کیست که به خدا «قرض الحسنه اى» بدهد ]و از اموالى که خدا به او بخشیده، انفاق کند[ تا آن را براى او چندین برابر کند؟
تعبیر «قرض الحسنه» در مورد انفاق چه بدیع و شگفت است! خدایى که بى نیاز مطلق است و وجودش غنى بالذّات و خود مالک همه چیز، چگونه ممکن است از انسان نیازمند فقیر ناچیز، که هر دم از حیات او به اراده الهى وابسته است و اگر رشته فیض الهى از او بریده شود، نیست و نابود مى شود، وام بگیرد؟ با توجّه به این که در شرع مقدّس اسلام «قرض ربوى» حرام است. آیا این تعبیر بدیع «قرض الحسنه» چیزى جز بیان اهمّیّت انفاق و تشویق بندگان به انجام خالصانه آن است؟
ذکراین نکته ضرورى است که تحریم «قرض ربوى» ناظر به بندگان است; امّا تعبیر «قرض الحسنه» در آیه شریفه بالا، به معناى «وام ربوى» است. یعنى خداوند نه تنها اصل آنچه را از بنده مى گیرد، بدو باز مى گرداند، بلکه چندین برابرش را نیز بدو مى بخشد. نکته بسیار شگفت تر آن است که برابر این آیه شریفه و حدیث نبوى یاد شده، دست بنده نیازمند دست خداست و خانه او، خانه خدا; و در حقیقت هر چه در دست فقیر گذاشته مى شود، در دست خدا جاى مى گیرد و شاید بدین استدلال باشد که در بعضى از روایات گفته شده است که وقتى مالى به فقیر مى دهى، دستت را پایین تر از دست او بگذار تانیازمند، آن را از دست تو بردارد; زیرا به واقع نه دست نیازمند که دست خدا و قدرت کامل اوست که آن مال را از تو تحویل مى گیرد. زنهار! که بى حرمتى کنى و یا فقیرى را تحقیر نمایى.
آیه شریفه فوق در آیه 11 سوره حدید نیز تکرار و جمله اى هم بر آن افزوده شده است. «مَنْ ذَا الَّذى یَقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ اَجْرٌ کَریمٌ...»
یعنى ]اوّلا[ چند برابر به او برمى گرداند و ]در مرحله بعد[ اجر کریم و پاداش پرارزش در انتظار اوست.
دوّم ـ در آیه 92 سوره آل عمران مى خوانیم: «لَنْ تَنالُوا البِّرَ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَىء فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَلیمٌ» هرگز به ]حقیقت [نیکوکارى نمى رسید مگر این که از آنچه دوست دارید، ]در راه خدا[ انفاق کنید، و آنچه انفاق مى کنید، خداوند از آن آگاه است.
و نیز در آیه شریفه 267 سوره بقره آمده است: «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ مِمّا اَخْرَجْنا لَکُمْ مِنَ الاَرْضِ...» اى ایمان آورندگان از دستاوردهاى نیکوى خویش و از آنچه برایتان از زمین رویاندیم انفاق کنید. غذاى مانده، لباس مندرس و پاره، میوه گندیده، لوازم زاید و مانند اینها را انفاق نکنید که بى ارزش اند، بلکه از چیزهاى خوب و ارزشمند خود انفاق کنید. و حتّى در آیه مورد بحث به فراتر از این دستور مى دهد که نه تنها از دستاوردهاى خوب و ارزشمند خود انفاق کنید، بلکه چیزى را در راه خداوند به نیازمندان بدهید که خود دوست مى دارید. همان غذایى که خود مى خورید در انفاقتان به نیازمندان بخورانید. همان جامه اى که بر تن فرزندان خود مى کنید، بر فرزندانشان بپوشانید و همان آسایشى که براى خود و خانواده خود مى خواهید، براى آنان بخواهید و فراهم آورید.
در نظام ارزشى اسلام، آنچه که اهمّیّت دارد، کیفیّت و چگونگى عمل است نه کمیّت و مقدار آن. گاهى یک دانه خرماى انفاق شده از هزاران دانه خرماى دیگر باارزش تر است; چرا که شاید از مال حلال نبوده باشد و یا انفاق به قصد ریا انجام شده باشد در این مورد حکایتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل مى کنیم که بیانگر ظرایف و دقایق انفاق است:
پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مسلمانان را براى یکى از جنگهاى صدر اسلام آماده و آذوقه تهیّه مى کردند. هر کس به میزان توانایى خود کمک مى کرد. حتّى یکى از مسلمانان چهار هزار «مَن» خرما تقدیم پیامبر کرد. ابوعقیل انصارى که یکى از مسلمانان فقیر مدینه بود، علاقه مند به مشارکت در این بسیج مالى و شرکت در این همیارى عمومى بود; ولى تمامى درآمد روزانه او تنها به میزان حدّاقل معاش خانواده او بود. بناچار تصمیم گرفت، شب ها نیز کار کند و درآمد آن را به عنوان کمک به پیامبر(صلى الله علیه وآله) تقدیم کند.
وى همچون کار روزانه اش، از بیرون شهر مدینه آب آشامیدنى آورد و به مردم فروخت. حاصل و درآمد این کار شبانه و تلاش خستگى ناپذیر او تنها به اندازه تهیّه یک «مَن» خرماى نامرغوب شد که آن را خالصانه به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) تقدیم کرد. یا رسول اللّه! این هم کمک من براى سربازان اسلام.»
جمعیّت منافق حاضر در آن جا، شروع به تمسخر این مسلمان مخلص کردند. «عجب خرمایى! اگر سربازها آن را بخورند، حتماً پیروز مى شوند. ابوعقیل! این همه خرما را چطور آوردى؟»
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) از این سخنان و رفتار منافقان ناراحت شد و خطاب به ابوعقیل انصارى فرمود: «ابوعقیل جلو بیا و خرماهایت را روى این تل خرما بریز تا باعث برکت آنها شود».
در این هنگان آیه 79 سوره توبه در شأن ابوعقیل و در مذمّت منافقان نازل شد:
«اَلّذینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِعینَ مِنَ المؤُمِنینَ فِى الصَّدَقاتِ وَ الَّذینَ لایَجِدُوَنَ اِلاّ جُهْدَهُمْ فَیَسخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ» آنهایى که از مؤمنان مطیع در صدقاتشان عیب جویى مى کنند و کسانى را که ]براى انفاق در راه خدا [جز به مقدار ]ناچیز[ توانایى خود دسترسى ندارند، مسخره مى کنند، خدا آنان را مسخره مى کند ]کیفر استهزا را به آنان مى دهد[ و براى آنان عذاب دردناکى است!
* * *
