برخى معتقدند: این مثال، سرنوشت و عاقبت انسان هایى را بیان مى کند که با آتش «ریا» خرمن انفاق و بخشش خویش را آتش مى زنند; با آتش ریا اعمال صالح و عبادات خویش را از بین مى برند!
اعمال بسیارى از قبیل: حجّ، نماز، روزه، جهاد، کمک به مسجد، ساختن بیمارستان، یتیم نوازى و... به جا مى آورند و عمرى را در این مسیر مى گذارند; ولى با تندباد ریا چنان آنها را مى سوزانند و خاکسترش را بر باد مى دهند که هیچ اثرى از آنها باقى نمى ماند.
عدّه اى دیگر برآنند که: آیه مثل اختصاص به «ریا» ندارد، بلکه همه گناهان را فرا مى گیرد. این آیه، به مسلمانان هشدار مى دهد که از اعمال خود مواظبت کنند و عبادات و خدمات شایسته اى را که بجا مى آورند، حفظ کنند، که مبادا آتش گناه همه آنها را نابود سازد!
بر اساس این آیه شریفه، اگر از اعمال و عبادات خود مواظبت نکنند، به سرنوشت آن پیرمردى مبتلا مى گردند که هم خود متضرّر گردیده و هم آیندگان و فرزندان خردسالش را به زحمت و رنج افکنده است.
یعنى اى انسان! همواره به عاقبت امر خویش بیندیش و بطور شایسته اعمال و عباداتى را که انجام داده اى حفظ کن، که همیشه حفظ عمل مشکل تر از اصل عمل است.
پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) در روایتى چنین فرموده است: «مَنْ قالَ لا اِلهَ اِلاّ اللّهُ، غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِى الْجَنَّةِ» هر کس یک «لااله الاّ اللّه» بگوید، خداوند در بهشت درختى براى او مى کارد.
یعنى هر بار گفتن این «کلمه طیّبه» مساوى است با یک درخت در بهشت و هر کس بیشتر این کلمه را بر زبان جارى سازد درختان بیشترى نصیب او خواهد شد.
آنچه از این روایت استفاده مى گردد، این است که بهشت و جهنّم از اعمال ما ساخته مى شود; نه این که از پیش ساخته شده باشد! بعد از فرمایش پیامبر(صلى الله علیه وآله)، انسان بى خبرى که در محضر آن حضرت نشسته بود، عرض کرد: «یا رسول اللّه! در این صورت من درختان بسیار زیادى در بهشت خواهم داشت; چون این ذکر را زیاد بر زبان جارى مى سازم!
حضرت فرمودند: آرى به شرط این که آتشى نفرستى تا آنها را بسوزاند و خاکستر کند.» یعنى بدین شرط که گناه نکنى و باعث نابودى و حبط عمل خویش نگردى.
بر تأیید این مطلب پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیث دیگرى فرمودند: «اَلْعُلَماءُ کُلُّهُمْ هَلْکى اِلاّ العامِلُونَ وَ الْعامِلُونَ کُلُّهُمْ هَلْکى اِلاّ الـْمُخْلِصُونَ وَ الـْمُخْلِصُونَ عَلى خَطَر» علما و دانشمندان همه در معرض هلاکتند، مگر کسانى که به علم خود عمل کرده اند; این دسته نیز در معرض هلاکت هستند، مگر آنها که عملشان از روى اخلاص بوده است و مخلصان در معرض خطر بزرگى قرار دارند.
در این حدیث نیز هشدار دیگرى است که مبادا گناهان آینده، اعمال مخلصانه گذشته را نابود سازد!
«اَیَوَدُّاَحَدُکُمْ اَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخیل وَ اَعْناب» این که خداوند در بین همه میوه ها و موادّ غذایى تنها از خرما و انگور نام مى برد، نشانگر این است که این دو میوه از مهمترین غذاهاى بشر است و مهمتر از این دو، یا وجود ندارد و یا اندک است.
«تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ لَهُ فیها مِنْ کُلِّ الَّثمَراتِ» گاهى باغ از قنات یا برکه اى آبیارى مى گردد، که در این صورت آبیارى آن زحمت دارد; شب زنده دارى مى خواهد; کار و فعّالیّت مى طلبد و چه بسا نیاز به خریدن داشته باشد و گاهى باغ در مسیر آب قرار دارد و آبیارى آن تلاش زیادى را نمى خواهد. باغى که در آیه مثل ذکر شده به این صورت آبیارى مى گردد، و زحمتى را براى باغبان ندارد; و علاوه بر آن در این باغ میوه ها یافت مى شود و میوه هاى آن به خرما و انگور بسنده نمى گردد.
«وَ اَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ» باغبان چنین باغ سرسبز و پرمیوه، پیر و ناتوان شده است; علاوه بر آن سرپرستى تعدادى از فرزندان خردسالش را عهده دار است که نه تنها این فرزندان توان کمک به پدر را ندارند، بلکه زحمت نگهدارى این فرزندان نیز بر دوش اوست. با این حال، نگهدارى این باغ سرسبز فعّالیّت زیادى را نمى طلبد و اکنون این باغبان پیر پس از عمرى رنج و زحمت، مى تواند به همراه فرزندانش با استفاده از این باغ زندگى خوشى را بگذراند.
«فَاَصابَها اِعْصارٌ فیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ» در این هنگام که باغبان سالخورده شدیداً به این باغ نیاز دارد، ناگهان گردباد کوبنده اى از آتش مىوزد و این باغ را به آتش مى کشد و آن را تبدیل به تلّى از خاکستر مى کند و سپس خاکستر آن را نیز به همراه مى برد و هیچ اثرى از باغ باقى نمى گذارد.
«اعصار» در آیه مذکور به معناى گردباد است. گردباد بر اثر برخورد دو باد که در دو جهت مخالف مىوزند، به وجود مى آید، گردباد داراى قدرت عجیبى است. وقتى که این دو باد به هم مى پیچند و به حرکت درمى آیند، هر چه بر سر راه خود بیابند با خود مى برند. حتّى گاهى به قدرى شدید است که مى تواند انسان را از روى زمین بلند کند. بلکه گاهى گردباد با استخر آبى برخورد مى کند و تمام آب استخر و ماهى هاى آن را به جاى دیگرى منتقل مى کند; به گونه اى که بعضى تصوّر مى کنند این ماهى ها از آسمان آمده است.
سؤال: آتش که همراه این گردباد است و باغ را به آتش مى کشاند، چگونه به وجود مى آید؟
در پاسخ به این سؤال اقوال متعدّدى ذکر شده است:
الف ـ عدّه اى بر این عقیده هستند که گردباد از خود آتشى ندارد و آتش آن از صاعقه است. بنابراین، نخست صاعقه باغ را به آتش مى کشد و تبدیل به خاکستر مى کند; سپس گردباد، خاکستر آن را پراکنده مى سازد.
ب - عدّه دیگر برآنند که گردباد از شعله آتشى عبور مى کند و شعله اى همراه خود برمى دارد; سپس در هنگام برخورد با باغ، آن را به آتش کشانده، باغ را نابود مى سازد.
ج ـ بعضى نیز مى گویند، این گردباد، باد طبیعى نیست، بلکه همانند «باد سموم» است که مانند آتش داراى حرارت سوزانى است; به گونه اى که هر چه بر سر راه او باشد به آتش کشانده، آن را نابود مى سازد.
«کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الاْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ» خداوند در پایان آیه، هدف از بیان مثل را تفکّر و تعقّل مى شناسد. براساس این آیه شریفه، باید انسان همواره خود را به خداى خویش بسپارد و معتقد باشد که عبادات و طاعات او شایسته مقام پروردگار نیست و هر چه از خداوند بدو رسیده است، سراسر لطف و
احسان است; نه این که به خاطر انجام عمل، مستحقّ احسان بوده است. ولى متأسّفانه، این انسان ضعیف گاهى تفکّر نمى کند و به چند رکعت نماز و به چند روز، روزه خود مغرور شده، خود را بهشتى مى داند، بلکه بهشت را بر خود واجب مى شمارد. همین انسان ناگهان چشم باز مى کند; مى بیند بى ایمان از دنیا رفته است!
«اَللّهُمُّ اجْعَلْنا مِنَ الْمَرْحومینَ وَ لاتَجْعَلْنا مِنَ الَْمحْرومین» پروردگارا! ما را مشمول رحمت خود قرار بده و از لطف و احسانت محروم مفرما».
