براى روشن شدن موضوع و تشریح این تضاد بهتر است انواع و اقسام «تقلید» را مورد بررسى قرار دهیم.
1ـ تقلید جاهل از جاهل: یعنى نادانى از نادان دیگرى تقلید کند و به قول معروف «کورى عصاکش کور دگر شود» مانند مشرکان و کافران زمان انبیا که خود نادان بودند و از پدران نادان خود تقلید مى کردند. این نوع تقلید طبق موازین اسلام و عقل نادرست و ممنوع است.
2ـ تقلید عالم از عالم: عالم کسى است که خود صاحب نظر است. اگر صاحب نظرى از عالم دیگرى تقلید کند، صحیح نیست; چون اگر او عالم و داراى نظر و رأى هست، باید فکرش را به کار بندد و از رأى و نظر خود استفاده کند و بنابراین، مجاز نیست از صاحب نظر دیگرى تقلید کند. بدین دلیل است که در فقه گفته مى شود: «بر مجتهد تقلید حرام است».
3ـ تقلید عالم از جاهل: یعنى عالم و صاحب نظرى، رأى و فکر خود را رها کند و به حرف جاهل و نادان عمل کند، متأسّفانه، این نوع تقلید ـ که بدترین نوع تقلید است - در دنیاى امروز فراوان دیده مى شود، نمونه بارز آن «دموکراسى غربى» است که در آن صاحب نظران در پى آراى مردم هستند و اگر نظریّات توده مردم بر خلاف رأى و نظر تخصّصى خودشان هم باشد از آن تبعیّت مى کنند.
4ـ تقلید جاهل از عالم: یعنى کسى که درباره موضوعى آگاهى ندارد، باید از متخصّص آن فن پرسش و تبعیّت کند; مثلا بیمار باید به پزشک مراجعه کند; کسى که مى خواهد ساختمان بسازد، باید به مهندس ساختمان مراجعه کند و از تخصّص و تجربه او استفاده کند; کشاورزى که مى خواهد چاه آب حفر کند به مهندس زمین شناسى مراجعه مى کند و... و مردم باید در مسایل شرعى و احکام فقهى به مراجع عظام تقلید مراجعه کنند. خلاصه این که تقلید جاهل از عالم به معناى رجوع به متخصّص و کارشناس و خبره است و این مطلب در همه شئون زندگى جریان دارد و امرى معقول است.
بنابراین، سه نوع اوّل تقلید ممنوع است و آیاتى که تقلید را مذمّت مى کند ناظر بر این سه نوع تقلید است. و قسم چهارم تقلید جایز، بلکه ممدوح است و آیات گروه دوّم، این نوع تقلید را تشویق مى کند; ولى باید توجّه داشت که تنها اهل تخصّص و خبره هر کارى حقّ اظهار نظر درباره مسایل را دارند; نه کسانى که بهره اىاز آن علم ندارند. متأسّفانه، در این ایّام ملاحظه مى کنیم که افرادى که هیچ تخصّصى در مسایل شرعى ندارند در هر موضوعى اظهار نظر مى کنند. در مورد حجاب، قصاص، عاقله، ارث، قضاوت زنان، اجتهاد بانوان، دیات و... در حالى که اطّلاعى از این امور ندارند. آیا این افراد هنگامى که ناراحتى جسمى پیدا مى کنند، براى خود دارو هم تجویز مى کنند؟ و یا به هنگام ابتلا به یک مرض حادّ و خطرناک خود چاقوى جرّاحى به دست مى گیرند و به عمل جرّاحى مشغول مى شوند؟ قطعاً خیر. پس این افراد چگونه به خود جرأت مى دهند که در مسایل شرعى بدون اطّلاع لازم اظهار نظر کنند.
* * *
