مثالهاى قرآن بسیار متنوّع است. خداوند براى روشن ساختن حقایق مهمّى که در تربیت و سعادت انسان تأثیر به سزایى دارد به هر گونه مثالى متوسّل شده است. گاه به موجودات بى جان مثال مى زند; مانند آیه 17 سوره رعد: «اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِمآءً فَسَالَتْ اَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رّابیاً وَ مِمّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِى النّارِ ابْتِغآءَ حِلْیَة اَوْ مَتاع زَبَدٌ مِّثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ...» خداوند متعال در این آیه شریفه براى روشن شدن ماهیّت حق و باطل به باران مثال مى زند که به هنگام نزول از آسمان پاکیزه، تمیز، زلال، و صاف است; ولى وقتى بر روى زمین جارى مى شود، زمین آلوده، آن آب زلال را مى آلاید. آب به حرکت درمى آید و در آن، آلودگى ها به کف روى آب تبدیل مى شود. زمانى که این آب آلوده کف آلود به زمین مسطّح و جلگه مى رسد، بتدریج کف آن از بین مى رود و آبى صاف در جریانى آرام، ادامه مسیر مى دهد. سپس خداوند مى فرماید: حقّ و باطل نیز مانند همین باران و کف است و باطل کف روى آب و حق آب زیر کف است.
و گاه به نباتات و گیاهان مثال مى زند، مانند آنچه در آیه 24 سوره ابراهیم آمده است: «اَلَمْ تَرَکَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَة طَیِّبَة اَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِى السَّمآءِ» آیا ندیده اى که خدا چگونه مثل زد؟ سخن پاک چون درختى پاک است که ریشه اش در زمین استوار و شاخه هایش در آسمان است.
در این آیه شریفه براى کلام پاک ـ که بارزترین مصداق آن لااله الا اللّه است ـ به یک درخت مثال زده و براى آن کلمه «طیّبه» به کار برده است; زیرا که سخن پاک همچون درخت، پاکیزه و سرسبز و همیشه خرّم است.
بعضى اوقات خداوند حکیم به حیوانات مثال مى زند. نمونه آن آیه شریفه 26 سوره بقره است: «اِنَّ اللّهَ لا یَسْتَحْیِى اَنْ یَضْرِبَ مَثَلا مّا بَعُوضَةً فَما فَوْقَها...»، خداوند ابایى ندارد که به پشه و (موجودات) کمتر از آن مَثَل بزند... در این آیه خداوند به یک حیوان کوچک، یعنى پشه مثال زده است. همانطور که در سوره عنکبوت آیه 41 به یک عنکبوت.
و گاه به یک انسان مثال مى زند که یک نمونه آن آیه شریفه 171 سوره بقره مى باشد. «وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِى یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ اِلاّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌ بُکْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ» مثل (تو اى پیامبر در دعوت) کافران مثل کسى است که (گوسفندان و حیوانات را براى نجات از چنگال خطر) صدا مى زند; ولى آنها چیزى جز سر و صدا نمى شنوند (و حقیقت آن صدا و مفهوم گفتار او را درک نمى کنند) این کافران (در واقع) کر و لال و نابینا هستند از این رو چیزى نمى فهمند.
در این آیه، خداوند هم به انسان مثال زده است; آن جا که پیامبر(صلى الله علیه وآله) را به طور ضمنى به یک چوپان تشبیه مى کند. و هم به حیوان; آن جا که کفّار را گوسفندان و یا حیوانات آن چوپان محسوب مى کند.
اصلى ترین دلیل تنوّع مثل ها در قرآن، درک ساده و فهم عمیق مطالب قرآنى است، به ویژه که مخاطبان اوّلیّه قرآن اعراب بى سواد دوران جاهلیّت بودند و مسلمانان صدر اسلام که جز تعداد اندکى بى بهره از سواد خواندن و نوشتن بودند، تنها به این شیوه قرآنى امکان درک و فهم مفاهیم قرآنى داشتند و تنها به کمک مثل هاى متنوّع تر قرآن قادر به تفهیم عالى ترین مفاهیم قرآنى شدند. همه گویندگان، به ویژه علما، دانشمندان، فقها، سخنرانان، اهل منبر و... باید با استفاده از این قاعده فراگیر قرآنى، پیام و سخن خود را ساده و جذّاب بیان کنند تا در اعماق وجود مخاطب نفوذ کند و تأثیر گذارد. قرآن که زیباترین تجلیّات زیبایى هاى حق است خود مظهر زیبایى کلامى نیز هست; از این رو باید به تبعیّت از قرآن ساده گویى زیبا و مؤثر، یک ارزش و معیار زیبایى در سخن دانسته شود.
آنان که سخنان و نوشته هایشان معلّق و گنگ و دیرفهم است و ساده گویى را نشانه کم دانشى گوینده مى دانند، بر خلاف این سنّت الهى و شیوه قرآنى عمل
مى کنند. امیدواریم که در نسل جوان حوزه علمیّه و دانشجویان دانشگاهها، ساده گویى یک هنر و ارزش و پیچیده گویى یک ضدّ ارزش معرّفى و شناخته شود.
