معاد از نظر قرآن، جسمانى و روحانى است; یعنى در روز قیامت هم جسم انسان محشور مى شود و هم روح انسان. به عبارت دیگر، هم روح انسان مشمول نعمتها و عذابهاى الهى قرار مى گیرد و هم جسم; زیرا مقتضاى عدل الهى بر این نهاده شده است که اگر انسان در دنیا مرتکب ثواب یا گناهى شد چون جسم و روح به همراه یکدیگر انجام داده اند، در قیامت عذاب و پاداش نصیب هر دو شود.
اساساً، در صدر اسلام آنچه موجب تعجّب منکران معاد واقع شد، معاد جسمانى بود نه روحانى; زیرا عقل بسیارى از مردم، در چشم آنهاست و تنها آنچه را مى بینند، باور مى کنند. از این رو، منکران معاد مى پرسیدند: چگونه ممکن است این انسان پس از مرگ و تبدیل شدن به خاک، دوباره زنده شود و با همین جسم و بدن خاکى در قیامت مورد ثواب و عذاب قرار گیرد؟ در پاسخ به این شبهه خداوند متعال در سوره سبأ آیه 7 و 8 مى فرماید: «وَقالَ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلى رَجُل یُنَبِّئُکُمْ اِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّق اِنَّکُم لَفى خَلْق جَدید، اَفْتَرى عَلَى اللّهِ کَذِباً اَمْ بِهِ جِنَّةٌ بَلِ الَّذینَ لایُؤمِنُونَ بِالاْخِرَةِ فَى الْعَذابِ وَ الضَّلالِ الْبَعیدِ» کافران گفتند: «آیا مردى را به شما نشان دهیم که به شما خبر مى دهد هنگامى که ]مردید [سخت از هم متلاشى شدید، [بار دیگر] آفرینش تازه اى خواهید یافت؟! آیا او بر خدا دروغ بسته یا به نوعى جنون گرفتار است؟! [چنین نیست] بلکه کسانى که به آخرت ایمان نمى آورند، در عذاب و گمراهى دورى هستند [و نشانه گمراهى آنها همین انکار شدید است].
قرآن مجید براى اثبات معاد جسمانى و روحانى به مثل تمسّک جسته است; همان گونه که سیره قرآن در مورد تفهیم، استفاده از مثل است، براى این مطلب نیز سه مثل ذکر شده است:
1ـ مثال به زندگى گیاهان و تشبیه جهان پس از مرگ، به زنده شدن گیاهان.
2ـ مثال به دوران جنین که خلقت انسان از نطفه کوچکى شروع مى شود و هر روز براى جنین، یک معاد و زندگى جدیدى به شمار مى رود.
3ـ مثال به خواب اصحاب کهف، که خواب آنها همانند مرگ بود و خداوند پس از سالهاى طولانى آنها را زنده گردانید.
وگرنه چطور ممکن است کسى سیصد و اندى سال بخوابد در حالى که نه آبى بنوشد و نه غذایى بخورد و سپس سالم از خواب برخیزد؟
بنابر آیه قرآن، اصحاب کهف در حدود یک میلیون روز خواب بودند. این افراد بى آن که آبى بنوشند و غذایى بخورند بعد از این مدّت طولانى، سالم از خواب برخاستند; در حالى که یک انسان بطور عادى، دو تا سه روز بیشتر بدون آب و غذا دوام نمى آورد.
یکى از شگفتیهاى خلقت، قلب انسان است; تعداد ضربان قلب هر انسان در هر روز در حدود 100 هزار بار است. حال اگر عمر معمولى یک انسان را هفتاد سال بدانیم، بیش از 250 میلیون بار این قلب ضربان دارد. (عجباً لحکمة اللّه!)
اگر تنها قلب انسان براى خداشناسى وجود داشت، کافى بود که انسان سر تسلیم در مقابل خالق خود فرو آورد و در نتیجه، اگر بدن اصحاب کهف با همان موادّ غذایى قبل از خوابیدن بخواهد یک میلیون روز زنده بماند و قلب به کار خود ادامه دهد، باید ضربان قلب در هر روز، بیش از یک بار نباشد! بنابراین، اصحاب کهف انسانهاى شبیه مرده اى بودند که خداوند بعد از سیصد و اندى سال آنها را بیدار کرد. خداوندى که قادر است اصحاب کهف را بعد از یک خواب یک میلیون روزه بیدار کند، چگونه قادر نخواهد بود که مردگان را زنده کند!
به همین جهت، خداوند در ذیل آیه مربوط به اصحاب کهف، مى فرماید: «لِیَعْلَمُوا اَنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ» خداوند اینها را زنده کرد تا بدانید وعده خدا (نسبت به قیامت) حق است.
