انسان براى رسیدن به کمال باید چهار مرحله و به عبارتى، عوالم چهارگانه را طى کند.
1- عالم رحم مادر; 2- عالم دنیا; 3- عالم برزخ; 4- عالم قیامت.
و عجیب اینکه انسان در هر یک از این مراحل چهارگانه، از عالم بعدى خبر دقیق و درستى ندارد. بچّه در شکم مادر نمى تواند مفاهیم دنیا را تصوّر کند; حتّى اگر عقل و هوشى همچون درک و فهم بوعلى سینا داشته باشد و بتواند با مادرش ارتباط برقرار کند و با او سخن بگوید و مادر از ماه و خورشید و شب و روز و ستاره و درختان و گل و گیاه و... برایش تعریف کند و رساترین بیان و ساده ترین کلام ها را بگوید، آن بچّه چیزى نمى فهمد. مَثَل ما انسان ها در دنیا نسبت به برزخ نیز مَثَل آن بچّه نسبت به دنیاست. ما تنها شنیده ایم که برزخى قطعاً وجود دارد; اما الفباى آنجا چیست؟ این که شهداء در آنجا زنده اند یعنى چه؟ چگونه نزد خداوند روزى مى خورند؟ چگونه روح انسان عذاب مى شود یا مورد إنعام خداوند قرار مى گیرد؟ هیچ یک از اینها براى ما قابل درک و فهم نیست. بعضى از اولیاى خداوند با عالم برزخ تماس گرفته اند. از برزخیان پرسیدند چه خبر؟ برزخیان گفتند: با الفاظى که شما مى فهمید، نمى توانیم مفاهیم اینجا را بیان کنیم. مَثَل مفاهیم برزخ و الفاظ دنیا، مَثَل غربال و آب است. آیا آب در غربال متوقّف مى شود و باقى مى ماند؟!
برزخیان نیز نسبت به مفاهیم قیامت این گونه اند و نمى توانند آن مفاهیم را درک کنند.
نه نعمت هاى بهشت براى آنان قابل درک و توصیف است; و نه انواع عذاب هاى جهنّم.
اگر کلمه «نَفْسٌ» را مطلق بدانیم، شامل پیامبران و امامان - صلوات الله علیهم اجمعین - نیز مى شود; یعنى حتّى آن بزرگواران هم نمى دانند چه نعمت هایى در بهشت براى بهشتیان در نظر گرفته شده است.
در حدیث قدسى آمده است که خداوند فرمود: «اَعْدَدْتُ لِعِبادِىَ الصّالِحینَ مالا عَیْنٌ رَأَتْ وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ; وَ لا خَطَرَ عَلى قَلْبِ بَشَر»; براى بندگان صالح و شایسته ام در بهشت نعمت هایى آماده کرده ام که نه چشمى آن را دیده; و نه گوشى آن را شنیده; و حتّى بر قلب انسانى خطور نکرده است.
یعنى اصلاً، این نعمت ها را نه در خواب، نه در بیدارى، نه در عالم خیال و نه در عالم تصوّر، کسى ندیده است; زیرا نعمت هاى آن عالمِ قیامت براى ما قابل درک و فهم نیست بنابراین، از یک سو مفاهیم بلند عالم قیامت براى انسان هاى دنیوى قابل فهم و درک نیست و از سوى دیگر، باید نعمت هاى اخروى و عذاب هاى جهنّم براى مردم به شکلى بیان شود که آنها را به سوى کارهاى خیر تشویق و از کارهاى زشت باز دارد.
از این رو، انجام این عمل با الفاظ دنیوى به درستى و به صورت کامل امکان پذیر نیست. بناچار باید با الفاظ همین دنیا، شبهى از مفاهیم اخروى براى ما ترسیم شود; پس آنچه از عذاب هاى جهنّم و نعمت هاى بهشت براى ما گفته شده است، شبهى از مفاهیم آن دنیاست.
مثلاً مى گوید بهشت داراى درختانى است; ولى وقتى به آثار و فواید آن توجّه مى کنیم قابل قیاس به درختان دنیا نیست و نیز در تفسیر آیه شریفه 54 سوره الرحمن «وَجَنَى الْجَنَّتَیْنِ دان; و میوه هاى رسیده آن دو باغ بهشتى در دسترس است» مى گویند: میوه هاى بهشتى نزدیک بهشتیان است; یعنى مطابق میل بهشتیان درخت میوه حرکت مى کند و میوه در دسترس بهشتیان قرار مى گیرد. و یا در تفسیر آیه شریفه 48 سوره مذکور «ذَواتا اَفْنان; آن دو باغ بهشتى داراى انواع نعمت ها و درختان پر طراوت است»، مى گویند: یک شاخه درخت بهشتى انواع میوه ها را داراست، آن هم معلوم نیست مثل میوه هاى دنیا باشد.
یا هنگامى که بهشتیان مى خواهند نغمه هاى عرفانى را بشنوند، شاخه هاى درختان شروع به نواختن آهنگ مى کنند.
بنابراین، ما یک شبهى از درختان بهشتى را مى فهمیم اما چگونگى درک و حسّ و شعور و حرکت و نغمه خوانى و انواع مختلف میوه هاى آن را درک نمى کنیم.
