دعا آثار تربیتى فراوانى دارد که به سه نمونه آن اشاره مى شود:

1- اوّلین اثر دعا، ایجاد نور امّید در دل انسان ها است. انسان ناامید در دریف مرده ها قرار دارد; انسان بیمار اگر به سلامت خود امّیدوار باشد، بهبود مى یابد و اگر مأیوس شود و چراغ امّید در دلش خاموش گردد، دیگر امیدى به بهبودى او نیست. همان گونه که عامل اصلى پیروزى جنگجویان در میدان جنگ، امید و روحیه است. از این رو، سربازان ناامید اگر پیشرفته ترین سلاح هاى جنگى را نیز داشته باشند، بازنده میدان جنگ خواهند بود.

دعا در دل انسان نور امید مى تاباند، انسانى که اهل دعا و متّکى به خداوند است - على رغم مشکلات زیاد; دشمنان جسور، فقر مالى و... - اگر به درگاه خداوند روى آورد و به او امید ورزد و با او راز و نیاز کند، نور امید در دلش زنده مى شود و به زندگى امیدوار مى گردد و گویى حیات دوباره اى مى یابد; چه اینکه این انسان دست نیاز به سوى کسى دراز نموده که مشکل ترین کارها در نزد او آسان ترین است. خدایى که اصلاً مشکل و آسان براى او معنا ندارد; زیرا مشکل یعنى چیزى که بالاتر از مقدار قدرت و آسان، یعنى چیزى که کمتر از آن است. آیا چیزى را مى یابید که فوق قدرت خداوند باشد؟! بنابراین، براى خداوند مشکل و آسان تفاوتى ندارد او هرچه را اراده کند، در یک لحظه مى آفریند اگرچه میلیون ها خورشید همانند خورشید خاکیان باشد! وقتى انسان به درگاه چنین قادر و عالمى روى مى آورد و با او درد دل مى کند و در مقابلش به سجده مى افتد و برایش
اشک مى ریزد و مشکلاتش را به او عرضه مى دارد، بى شک خداوند نور امید را در دل او تجلّى مى دهد.

2- دومین اثر دعا ایجاد نور تقوا در وجود انسان است.

تقوا; سبب تقرّب انسان به درگاه الهى است.(1)

تقوا; زاد و توشه اى است که سبب نجات انسان در جهان آخرت مى گردد.(2)

تقوا; برات و گذرنامه بهشت است.(3)

آن گاه دعا، نور چنین گوهر ارزشمندى را در دل انسان زنده مى کند. وقتى انسان دست به دعا برداشته، به درگاه خداوند توسّل مى جوید و خدا را با أسماى حسنى و صفات جلال و جمالش مى خواند، آن صفات بازتابى در وجود انسان خواهد داشت و طبعاً انسان را به سمت خداوند سوق مى دهد; به گونه اى که انسان احساس مى کند که اگر بخواهد دعایش مقرون به اجابت شود، باید توبه کند. دعا انسان را به توبه فرامى خواند و توبه او را به تجدید نظر در زندگى، و در نتیجه سیر این حرکت نور تقوا را در زندگى انسان زنده مى گرداند.

در حدیث جالبى آمده است: «آن دسته از افرادى که پیوسته - چه در حال گرفتارى و چه در حال آسایش و آرامش - با خداوند راز و نیاز دارند، در هنگام مکشلات و گرفتارى ها وقتى خداوند را مى خوانند فرشتگان مى گویند: «این صدا آشنا است مشکل او را حل کنیم»; ولى وقتى صداى انسان هایى را مى شنوند که
تنها به هنگام گرفتارى ها و سختى ها و ناراحتى ها دعا مى کنند، آن صدا براى
فرشتگان ناآشناست».(4)

حضرت على(علیه السلام) در خطبه ارزشمندِ همّام، در شرح حال متّقین مى فرماید: «نُزِّلَتْ اَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِى الْبَلاءِ کَالَّتى نُزِّلَتْ فِى الرَّخاءِ»; پرهیزکاران کسانى هستند
که در حال رخا و آسایش و آرامش همان گونه هستند که در حال بلا و سختى
و گرفتارى هستند.(5)

خداپرستى و راز و نیاز فرعونى که در حال غرق شدن «یا الله» مى گوید، هیچ فایده اى ندارد. به همین جهت، در آن هنگام جبرئیل در پاسخ فرعون مشتى از لجنِ تهِ رودخانه را به دهانش مى کوبد.(6)

3- سومین اثر تربیتى دعا، تقویت نور معرفت است. وقتى انسان به درگاه خداوند روى مى آورد، در این فکر فرو مى رود که او بر همه چیز توانا و قادر است و اسرار درون و برون ما را مى داند. این مطلب سبب مى شود که سطح معرفت انسان بالا برود; مخصوصاً اگر دعاهایى همچون: صحیفه سجّادیه، مناجات شعبانیّه، صباح، کمیل و ندبه خوانده شود که اینها بالاترین درس هاى عرفان اسلامى است و با وجود این منابع معتبر شایسته نیست طالب عرفان در پى کتاب هاى مشکوک برود. بنابراین، دعا نور امید، نور تقوا و نور معرفت را در دل انسان زنده مى کند.

پرسش: در دعاى ماه رجب - که خواندن آن پس از هر نمازى مستحب است -، مى خوانیم: «یا مَنْ یُعْطى مَنْ سَئَلَهُ، یا مَنْ یُعْطى مَنْ لَمْ یَسْئَلْهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ»; اى خدایى که به دعاکنندگان و به کسانى که دعا نمى کنند، به عارفان و به کسانى که تو را نمى شناسند، عطا مى کنى و نعمت مى دهى.

بر اساس این قسمت از دعاى ماه رجب، خداوند به همه انسان ها - چه کسانى که خداشناس باشند و چه نباشند، چه کسانى که دعا کنند و چه نکنند - نعمت عطا مى کند. بنابراین، چه نیازى به دعا و توسّل است؟.

پاسخ: فیض برکات خداوند اقسام و انواعى دارد: بخشى از آن را خداوند به همه انسان ها عطا مى کند، همانند باران که در هنگام نزول کافر و مؤمن، عارف و غیرعارف و... همه از آن بهره مند مى شوند.

بخش دیگر آن، برکاتى است که تنها به اهل معرفت عطا مى شود و غیر مؤمن مشمول آن نمى گردد. و بخش سوم، نعمت هایى است که تنها دعاکنندگان از آن بهره مى برند.

در روایتى آمده است: «در نزد خداوند کراماتى است که جز به دعا به کسى نمى دهند».(7)

بنابراین، تنها بخش اوّل است که شامل همه مى شود; ولى بخش دوم و سوم، ایمان و دعا در آن مؤثر است.

1- سوره حجرات: آیه 13.

2- سوره بقره: آیه 197.

3- سوره مریم: آیه 63.

4- میزان الحکمه، باب 1194، حدیث 5563.

5- نهج البلاغه، خطبه 193.

6- تفسیر مجمع البیان، جلد 5، صفحه 131، ذیل آیه شریفه 92 سوره یونس.

7- میزان الحکمه، باب 1189، حدیث 5521.