در تشبیهى که در آیه 261 سوره بقره آمده است، شناخت مشبّه، مورد بحث مفسّران بوده است. بعضى مال انفاق شده را به دانه هاى پربرکت تشبیه مى کنند که هفت صد برابر مى شود و برخى دیگر، شخص انفاق کننده را که رشد و تکامل مى یابد.
بیشتر مفسّران معتقدند که مشبّه، مال انفاق شده است و با این استدلال، در آیه شریفه جمله حذف شده اى را در تقدیر فرض کرده اند و معتقدند که آیه در حقیقت چنین است: «مَثَلُ اَمْوالِ الَّذینَ یُنْفِقُونَ...» و بر این اساس، مَثَل اموال انفاق شده مانند آن دانه پربرکت است.
ما معتقدیم که این آیه شریفه، احتیاج به «تقدیر»، جمله فرضى محذوب، ندارد و برابر ظاهر آیه، مشبّه شخص انفاق کننده است که شخصیّت، کمال، ویژگى هاى معنوى و ارزش هاى انسانى او تا هفت صد برابر رشد و نموّ مى کند.
مصداق این اعتقاد، آیات و روایاتى است که دلالت مى کند بر این که انسان همچون گیاه رشد و نموّ مى کند.
اوّل ـ خداوند متعال در آیات 17 و 18 سوره نوح مى فرماید: «وَ اللّهُ اَنْبَتَکُمْ مِنْ الاَْرْضِ نَباتاً ثُمَّ یُعیدُکُم فِیها وَ یُخْرِجُکُمْ اِخْراجاً» [حضرت نوح(علیه السلام)خطاب به قومش مى گوید:] خداوند شما را همچون گیاهى از زمین رویانید سپس شما را به همان زمین باز مى گرداند، و بار دیگر شما را خارج مى سازد.
در این آیه شریفه وجود انسان به یک گیاه تشبیه شده است که پرورش مى یابد، سپس خشک مى شود و دوباره زنده مى شود و مى روید و سپس خشک مى گردد و بار دیگر زنده مى شود و... .
دوّم ـ خداوند کریم در آیه 37 سوره آل عمران مى فرماید: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُول حَسَن وَ اَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ کَفَّلَها زَکَرِیّا...» همسر عمران، مادر حضرت مریم، باردار شد، نذر کرد که این فرزندش را در خدمت بیت المقدّس قرار دهد; امّا وقتى وضع حمل کرد، بر خلاف انتظارش، مولود را دختر دید. مریم تحت نظر زکریّاى پیامبر(علیه السلام) پرورش یافت و خداوند او را چون یک گیاه زیر نظر پیامبرش رشد و نمو داد. در این آیه نیز سخن از تشبیه انسان به گیاه است.
سوّم ـ در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده است که: «اِیّاکُمْ وَ خَضْراءُ الدِّمَنْ، قیلَ وَ ما خَضْراءُ الدِّمَنْ; قالَ: اَلْمَرْئَة الْحَسْناءُ فى مَنْبَتِ السُّوءِ» پرهیز کنید از گلهاى دمن. از آن حضرت پرسیده شد که منظور از «خضراء الدمن» چیست؟
حضرت فرمود: منظور از گلهاى مزبله، زنان زیبایى هستند که در خانواده هاى آلوده اى پرورش یافته اند. در این فرموده رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز انسان به گیاه تشبیه شده است.
از سوى دیگر، این روایت براى جوانانى که در اندیشه تشکیل خانواده هستند، پیامى روشن و توصیه اى مهم در بردارد. پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) سفارش مى کند، در انتخاب همسر تنها به زیبایى ظاهرى نیندیشیم، بلکه به خانواده و محیط پرورشى اش نیز توجّه کنیم; زیرا زیبایى ظاهرى براى مدّتى کوتاه، ارضا کننده و یک «ارزش» است. پس از دوران کوتاه اوّلیّه ازدواج، معیارهاى اصلى زندگى خانوادگى; یعنى تربیت، فرهنگ، اندیشه و ارزشهاى کسب شده در خانه و خانواده است که مطرح مى شود و خود را مى نمایاند و اگر خداى ناکرده، همسر زیبا، سیرت و خوى و منش زیبا نداشته باشد محیط مقدّس خانه به جهنّمى طاقت فرسا مبدّل مى شود.
همان گونه که در موارد یاد شده بالا، آیات قرآنى و حدیث نبوى، دیده مى شود، انسان به گیاه تشبیه شده است. بنابراین، مى توان استدلال کرد که در آیه انفاق هم انسان، یعنى شخص انفاق کننده، به دانه پربرکت گیاهى تشبیه شده است. در نتیجه مفهوم و پیام آیه مزبور چنین است که: اى انسان! تو همانند گیاهى و انفاق بسان آبى است که گیاه بدان زنده مى ماند و رشد مى کند. به بیان دیگر انفاق در وجود تو صفات عالى انسانى، بخشش، سخاوت، مروّت، انصاف، شجاعت و... را زنده مى سازد.
این صفات در آغاز، «فعل» یعنى عمل تنهاست. پس از چندى بار تکرار «عادت» مى شود; سپس در صورت تداوم جزء «حالات» انسان مى شود و سرانجام به صورت «ملکه» جزیى از وجود او مى گردد.
بنابراین، انفاق پیش از آن که نفع مادّى براى نیازمند داشته باشد، سود معنوى براى انفاق کننده دارد و هر چه این انفاق خالصانه تر، پاکتر و مناسب تر باشد، به همان نسبت رشد آثار آن بیشتر مى شود. شاید هر یک از ما تجربه کرده باشیم هنگامى که به شخص نیازمندى که على رغم احتیاج شدید، هرگز دست نیاز سوى دیگرى دراز نمى کند، پنهانى و با حفظ حرمت و آبرو وى را کمک مى کنیم، لذّتى معنوى در خود حس مى کنیم و به نوعى آرامش درونى و حالتى روحانى و کیفیّتى معنوى دست مى یابیم.
اینها همان رشد و تعالى اى است که «آیه شریفه مَثَل» بدان دلالت دارد. خداوند قادر و رحمان مى توانست به همه فقرا آن اندازه مال و ثروت بدهد که هیچ نیازمندى در جهان وجود نداشته باشد; ولى آفریدگار حکیم به من و تو مسلمان دستور داد با انفاق فاصله میان خود و نیازمند را کم کنیم و فقر مالى را از بین ببریم، تا آثار و برکات انفاق در وجودمان ظاهر شود و به سطوح بالاترى از معنویّت دست یابیم.
بنابراین، در انفاق منّتى بر خداوند و انفاق شونده نیست، بلکه این خداست که بر ما منّت دارد که این توفیق بزرگ را نصیبمان کرده است: «اَللّهمَّ وَفِّقْنَا لِما تُحِبُّ وَ تَرْضى».
از مجموعه مطالب یاد شده بالا مى توان، آیه شریفه 261 سوره بقره را به صراحت ظاهر آن و بدون استفاده از جمله فرضى محذوف، تقدیر، تفسیر کرد. اگرچه بر تفسیر خود پاى نمى فشاریم و حتّى مى توان گفت که هر دو تفسیر توأمّاً قابل توجّه و پذیرفتنى است; یعنى مى توان از آیه چنین استنباط کرد که هم مال شخص انفاق کننده رشد مى کند و هم خود شخص و شخصیّت و خصایص انسانى او.
