قرآن در آیه 6 سوره «فتح» که مربوط به جریان صلح حدیبیه است، سوء ظن منافقان و مشرکان به وعده های الهی را نکوهش کرده و به آنها وعده عذاب داده است. همچنین در آيات مربوط به جنگ احزاب می فرماید: «به یاد آوريد زمانى را كه از شدت وحشت چشم ها خيره، و جان ها به لب رسيده بود و گمان هاى بدى به خدا مى برديد، آنجا بود كه مؤمنان آزمايش شدند». از اين تعابیر روشن مى شود كه سوء ظن به خداوند غالباً در مواقع بحرانى و در افراد ضعيف الايمان آشکار می شود و در واقع در اين مواقع است كه ايمان افراد آزموده مى شود.

گرچه در ميان صحابه افراد صادق و با تقوا فراوان بودند، ولى افراد منافق يا ناصالح نیز وجود داشتند كه پيامبر اسلام(ص) از آنها بيزارى مى جست و قرآن نیز بارها آنان را نكوهش كرده و حتى گاهى عدّه اى را لعن کرده است. بنابراین آنها در چند گروه جای می گیرند: 1. صالحان 2. مؤمنان خطاكار 3. افراد آلوده و گنهكار 4. منافقان تبهكار. بنابراین، داستان عدالت همه صحابه، افسانه اى بيش نيست كه جمعى از هواخواهان خلفاى نخستين براى قطع زبان اعتراض بر اعمال آنها، اين نغمه را سر دادند.

قرآن کریم، اصحاب پیامبر(ص) را به انواع مختلفى تقسیم مى کند، بدون فرق بین بدرى و غیر بدرى، قبل از حدیبیه ایمان آورده یا بعد آن و... . برخی چنان والا بودند که به برکت وجود آنان باران مى بارید و برخی مثل منافقان شناخته شده، مؤلفة القلوب، فاسق، بیماردلان، افراد در آستانه ارتداد، از جبهه گریزان و... ایمانشان ارزشی نداشت و آنها را نمى توان عادل و با تقوا شمرد.

برخی از صحابه بدریون، پیامبر(ص) را متهم به خیانت در غنائم کردند، آیه 161 سوره آل عمران نازل شد و دامن پیامبر(ص) را از هر گونه خیانت پاک دانست، سپس تأکید کرد که برخى از اصحابش خیانت کرده اند. کسی که خیانت می کند و پیامبر(ص) را هم متهم به خیانت می کند نمی توان عادل باشد.

خداوند در سوره جاثیه سخن از كسانى مى گويد كه به خاطر پرستش هوای نفس، قابلیت هدایت را از دست می دهند. در سوره مائده نیز به جمعى از يهوديان لجوج، اشاره مى كند که هواپرستی، کارشان را به تکذیب پیامبران الهی و حتی کشتن برخی از آن ها رساند و با این همه، زشتى اين عمل را درك نمى كردند. در سوره محمد(ص) نیز عده ای از منافقین مورد اشاره قرار گرفته اند که به خاطر پیروی از هوای نفس، پیامبر(ص) را مسخره می کردند. هواپرستی موجب از دست رفتن قدرت تشخيص فرد می گردد. امام علی(ع) نیز هواپرستی را آفت عقل می داند.

پيامبر(ص) براي رفع مشكل آب مدينه كه طبيعت سردي داشت و با مزاج مهاجرين سازگار نبود، دستور داد كه در ظرفهاى آب مقدار كمى خرما بريزند، به گونه اى كه رنگ و طعم آب عوض نشود و بعضى اسم اين آب را «نبيذ» گذاشتند. كم كم منافقین، سوءاستفاده كرده، خرماى بيشترى درون ظرفهاى آب ريختند، كه با گذشت زمان، آبها تبديل به شراب مست كننده خفيفى مى شد و بدين وسيله در لباس «نبيذ» شرابخوارى مى كردند.

از آیه 84 سوره توبه که از ایستادن بر قبور منافقین و طلب رحمت بر آنان نهى مى فرماید، استفاده مى شود که این عمل براى مؤمنین جایز بلکه سیره مسلمان ها و عمل رسول خدا بر آن بوده است.  تفاسیری چون مجمع البیان و تفسیر ابن کثیر هم این فهم از آیه را تایید می کند.

ابوجعفر نقیب می گوید: گروهی بر این عقیده بودند که عرب از علی(ع) اطاعت نخواهد کرد به خاطر حسادت یا انتقام و ... یا بخاطر جوانی او و برخی دوست نداشتند علی(ع) بر آنان تسلط یابد و بعضی نمی پذیرفتند که نبوّت و خلافت در یک خانواده باشد و بعضی دیگر از ترس پایبندی شدید او در امور دینی از او روی گرداندند و گروهی امید داشتند اگر خلافت در قبیله ای خاص استقرار نیابد در قبایل عرب گردش خواهد کرد و دشمنی منافقین به خاطر خویشاوندی او با پیامبر(ص) بود.

ابو ايّوب انصارى می گوید: همانا معاويه پناهگاه منافقين است. قيس بن سعد انصارى می گوید: «همانا او بت فرزند بت است، كه از روى اجبار مسلمان شد و از روى رضايت از اسلام خارج شد، ايمانش قديمى نيست و نفاقش جديد نيست». هم چنین معن سلمى می گوید: «هيچ زن قريشى از هيچ مرد قريشى، فرزندى شرورتر از تو را نزاييده است».

در زمان رحلت پیامبر(ص) سه خطر مهم موجودیت اسلام را تهدید مى کرد؛ امپراتورى روم، امپراتورى ایران و منافقین داخلى. با وجود این مثلث خطرناک، آیا معقول است که پیامبر اکرم(ص) امت اسلامى و دین اسلام را که از هر سو در محاصره خطرها بودند و دشمنان از هر طرف در کمین نشسته بودند، بدون یک رهبر معین به حال خود رها کند؟ در حالی که می دانست نداشتن رهبر واحد، به هرج و مرج و نزاع قبیله اى خواهد انجامید و دشمنان از این نزاع و اختلاف و کشمکش سود خواهند برد.