آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

با توجه به موارد استعمال كلمه «وحي»، مى توان گفت: وحي پروردگار به دو صورت انجام مى گيرد: 1. «وحى تكويني» كه در حقيقت همان صفات، غرايز و استعدادهاى درونى است كه خداوند در نهادِ موجودات قرار داده است. مانند: وحى فرستادن به زنبور عسل. 2. «وحى تشريعى» كه بر پيغمبران فرستاده مى شده و بيانگر رابطه خاصّ پيغمبران با مبدأ آفرينش بوده و از اين طريق، حقايق را دريافت مى داشتند.

امام علي(ع) در حديثي، «وحي» را به هفت قسم «رسالت و نبوّت»، «الهام»، «اشاره»،‌ «تقدير»، «امر»، «كذب» و «كارهاي خير» تقسيم نمودند.

«وحى» مفهوم وسيع و گسترده اى دارد كه يكى از مصداق هاى آن درك غريزى خاصّى است كه در حيوانات وجود دارد و قرآن مجيد درباره زنبور عسل اين تعبير را به كار برده است. مطالعه ساز و کارهای پیچیده زندگی این حشره کوچک و دیگر جانوران خشکی و دریا گواه بر امور بسیار غریبى است كه توجيه آنها جز از طريق الهام غريزى از ناحیه خداوند امكان پذير نيست.

از آیات قرآن استفاده می شود که وحی معاني مختلفي دارد و روی هم رفته در «هفت معنی» به كار رفته است. آن نوع از وحی که اختصاص به پیامبران داشته وحی به معنای «تشریعی» آن است. اما وحی به غیر پیامبران مانند حضرت مریم(س) و مادر موسی(ع) به معنای «الهام» بوده که اختصاص به پیامبران نداشته و دیگران نیز شامل آن می شده اند. امامان اهل بیت(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) نیز چنین وحیی را بواسطه «محدّث» بودن دریافت می کردند.

وحی یک معنی عام دارد که شامل دریافت های اولیای الهی نیز می شود، اما وحی به معنی خاص، توأم با«معجزه» و مخصوص پیامبران است و با کشف و شهود تفاوت دارد. در کشف و شهود احتمال «خطا» وجود دارد و مصون از «وسوسه شیطان» و پندارهای باطل نیست. اما وحى فعل الهى است كه به انسان كامل مى رسد و خطا نمی پذیرد و القای شیطان در آن راه ندارد.  در نتیجه قرآن کریم که وحی نبوت است با کشف و شهود اولیای الهی متفاوت است و بعد از ختم نبوت براى هميشه قطع مى‏ شود. اما با ختم نبوت ارتباط با ماوراى جهان طبيعت قطع نمی شود و هم امامان(عليهم السلام) با عالم غيب ارتباط دارند و هم مؤمنان راستينى كه بر اثر تهذيب نفس، حجاب ‏ها را از دل كنار زده‏ اند و به «مقام كشف‏ و شهود» نائل گشته ‏اند. اصولًا اين مقام نتيجه ارتقاى نفس و پالايش روح و صفاى باطن است و ارتباطى به مسأله «رسالت و نبوت» ندارد.

بر طبق آیات قرآن، «وحى رسالى» سه گونه است: 1. وحى مستقيم: اِلقاى مستقيم وحى و بدون واسطه بر قلب پيامبر(ص) است. 2. خلق صوت: که در این صورت وحى تنها به گوش پيامبر(ص) رسیده و كسى جز او صدا را نمی شنود. مانند وحى بر حضرت موسى(ع) در كوه طور، و نيز وحى بر پيامبر اسلام(ص) در ليلة المعراج. 3. اِلقاى وحى به وسيله فرشته: که در این صورت جبرئيل پيام الهى را بر روان پيامبر(ص) فرود مى آورد. «قرآن» می فرماید: «او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است».

در حدیثى از امیر مؤمنان على(ع) مى خوانیم که ایشان مبتنی بر آیات قرآن کریم براى «وحى» تفسیرها و اقسام متعددى بیان فرموده اند؛ از جمله: 1- وحى «نبوّت و رسالت». 2- وحى «الهام». 3- وحى «اشاره». 4- وحى «تقدیر». 5- وحى «امر». 6- وحى «دروغ پردازى». 7- وحى «خبر».

صدها آيه در قرآن به مسأله وحى، به عنوان يك منبع عظيم معرفت و شناخت، اشاره مى كند - كه گاه با همين عنوان «وحى» است، و گاه با عنوان «تنزيل» و «انزال» و بعضى تحت عنوان تبيين آيات الهى و بعضى با عنوان تكلم خداوند با پيامبران، و گاه با عناوين ديگر – از جمله: آیات 51 سوره شوری، 3 و 4 سوره نجم، 6 سوره فصّلت، 39 سوره اسرا، ... .

از آيات قرآن بر مى آيد كه «وحى» معانى مختلفى دارد، بعضى تكوينى است و بعضى تشريعى و در هفت معناى زير به كار رفته است: 1- وحى تشريعى كه بر پيامبران نازل مى شد. 2- الهام به غير انبياء. 3- پيام الهى به فرشتگان. 4- پيام با اشاره. 5- القائات مرموز شيطانى. 6- تقدير قوانين الهى در جهان تكوين. 7- آفرينش غريزه ها. نزول وحى بر پيامبران نيز به صورت هاى مختلفى بوده از جمله: 1- نزول ملک و مشاهده فرشته وحی. 2- شنیدن صدای فرشته بدون مشاهده او. 3- الهام به قلب. 4- خواب و رویای صادقه.

غیر از وحی نبوت، وحی دیگری وجود دارد که در قالب الهام به قلب، یا به وسيله بعضى از فرشتگان به اشخاص غير پيامبر ابلاغ مى شود. مانند الهام خداوند به مادر موسی مبنی بر سپردن نوزادش به نیل، یا الهام الهی به حواریین مسیح(ع). الهامى كه به قلب امامان(ع) مى شود و در روايات كراراً به آن اشاره شده از همین نوع وحی است. امام صادق(ع) منبع علم معصومین به حوادث را همین وحی می داند و امام رضا(ع) به شنیده شدن کلام فرشتگان توسط معصومین(ع) تصریح می کند. اين وحى، هيچ گونه ارتباطى با وحى نبوّت ندارد.