امام علي(ع) در خطبه 166 «نهج البلاغه»، با ذكر مثالي به معرفي «منافقان» پرداخته می فرماید: «مبادا همچون تخم [افعى] در محل تخم گذارى پرندگان باشيد كه شكستن آن گناه است [؛ زيرا گمان مى رود تخم پرنده باشد] ولى جوجه آن شرّ است». از اين رو هنگامى كه انسان با چنين تخم هايى در بيابان روبرو مى شود، نمى داند تخم مار افعى است يا تخم پرنده، لذا در طرز رفتار با آن گرفتار شك و ترديد مى شود. امام(ع) با اين تشبيه جالب و كم نظير، مشكلات زندگى با افراد منافق را ترسيم فرموده است.

خداوند پس از اشاره به دوگانگى منافقان در سخن و عمل، و وحشت آنان در موضوع جهاد، می فرماید: «اطاعت و سخن سنجیده برای آنان شایسته تر است؛ هنگامی که فرمان جهاد قطعی می شود، اگر با خدا صادق باشند، برای آنها بهتر می باشد». اين تعبير، دروغ گويى را يكى از نشانه های منافقان دانسته که پیش از فرا رسیدن ميدان عمل، همه گونه وعده مى دهند، ولى به هنگام عمل، دروغ شان آشكار مى شود؛ در واقع دروغ، دريچه اى به سوى نفاق است.

در جوامعى كه افراد فاسد و مفسد باشند، تا زمانى كه قدرت بر مبارزه آشكار در خود ببينند مبارزه مى كنند؛ ولى وقتي شكست بخورند، لباس نفاق به تن كرده و به صورت جمعيّت هاى زيرزمينى در مى آيند و اهداف شوم خود را از اين طريق ادامه مى دهند. ويژگى اصلى منافقان، داشتن شخصيت دوگانه است. دوگانگى در ظاهر و باطن و گفتار و رفتار. آنها در جلسات خصوصى و عمومى، خود را اصلاح طلب مى خوانند؛ در حالى كه مفسدان واقعى اند، خود را عاقل و هوشيار و ديگران را ابله و نادان مى دانند؛ در حالى كه واقعاً ابلهانى شيطان صفتند. آنها شريك دزد و دوست قافله، رفيق مردم و عامل بيگانه، غمخوار كشور و عامل استعمارند.

امام علی(ع) در این باره مى فرمايد: «شخص منافق اظهار ايمان مى كند و نقاب اسلام بر چهره مى زند، نه از گناه باكى دارد و نه از آن دورى مى كند و از روى عمد به پيامبر خدا(ص) دروغ مى بندد. اگر مردم مى دانستند او منافق و دروغگوست از وى نمى پذيرفتند، ولى مى گفتند: او از صحابه رسول خدا(ص) است، آن حضرت را ديده و از او حديث شنيده است به همين دليل به گفته اش ترتيب اثر مى دادند».

نکوهش شدید قرآن از منافقان، نشان دهنده جمعیت قابل توجه آنهاست. برنامه این گروه با ورود پيغمبر(ص) به «مدينه» و تشکیل حكومت اسلامى شروع شد. آنها بدلیل اینكه با ظهور اسلام منافع خود را در خطر می ديدند، به ظاهر اسلام را پذيرفتند، ولى در واقع برای ضربه زدن به آن تلاش می کردند. البته تلاش آنها برای مخفی ماندن نیت شان، به صورت کامل اثر نبخشید و در لحظات حساس چهره واقعى خود را نشان مى دادند. مواردی مانند: كناره گيرى از جنگ، قضیه مسجد ضرار، جاسوسى براى مشركان در آستانه فتح مكّه و دامن زدن به شایعات و ... .

پس از رحلت پيامبر(ص) از یک سو كسى [از رهبران جامعه] نبود كه منافقان را توبيخ كند و مردم را به پرهيز از آنان فراخواند، و از سوى ديگر فتح بلاد و كثرت غنائم، بسيارى از مسلمانان را به خود مشغول كرد و از توطئه هاى منافقان غافل ساخت. لذا آنها توانستند اهداف خود را به پیش برند و حتی در دوران خلفا بسيارى از پستهاى حساس مناطق اسلامى را در دست گیرند. علاوه بر اینکه حاکمان ظالم نیز آنان را وسیله ای برای رسیدن به اهداف شوم خود قرار داده و مورد حمایت های مادی و معنوی خویش قرار می دادند.

«ایمان اجباری» بیهوده است؛ زیرا عبودیّت و تکامل فقط با «اختیار» معنا می یابد؛ در فضایی که همه مجبور به انجام یک نوع کار هستند، تمایز اعمال و نیّتها از بین می رود. ضمن اینکه هدایت اجباری با «نظام علت و معلول» و استعدادها و ظرفیت های اشخاص، منافات دارد؛ کسانی می توانند دعوت پیامبر را بپذیرند که گوش شنوا و جان پذیرنده داشته باشند. از طرفی، تعلّق اراده الهی به هدایت هر شخص، «مشروط بر اراده خود اوست» و بستگی به انتخاب هدایت یا گمراهی توسط او دارد.

تأمل در این آیاتی که از این امور سخن گفته اند، نشان می دهد که گمراهی و مهر شدن قلب ها، نتیجه عمل و انتخاب خود انسان است؛ نه حاصل جبر الهی. مثلا هواپرستی، کفر، عناد، غفلت، نفاق و... از مهم ترین عوامل گمراهی و مهر شدن دلها در این آیات است. اگر مى بينيم گمراهی، قفل شدن دلها و زینت اعمال زشت، به خدا نسبت داده شده است، به خاطر آنست كه خداوند این خاصيت را در اعمال و انتخابهای غلط انسانها نهاده است که در صورت ارتکاب و انتخاب آنها دچار گمراهی، لعن و کج فهمی شوند.

امام علي(ع) در معرفی منافقان می فرماید: «منافقان گمراهند و گمراه كننده، خطاكارند و به خطاانداز، هر زمان به رنگى در مى آيند و به قيافه هاى ديگرى خودنمايى مى كنند، از هر وسيله اى براى فريفتن شما استفاده مى كنند، و در هر كمينگاهى به كمين شما مى نشينند، دل هايشان آلوده و بيمار است ولی ظاهرشان را [براى فريب شما] پاك نگه مى دارند، در پنهانى گام بر مى دارند، و همچون خزنده اى در لابلاى بوته هاى درهم پيچيده خود را مخفى ساخته، پيش مى روند، بيان آنها درمان و گفتارشان [به ظاهر] شفابخش؛ ولى كردارشان درد بى درمان است! و ...».

امام علي(ع) درباره برنامه ريزی «منافقین» می فرماید: «آنها در برابر هر حقّى، باطلى آماده ساخته اند، و در برابر هر دليل محكمى، شبهه اى و براى هر زنده اى قاتلى، و براى هر درى كليدى، و براى هر شبى چراغى تهيّه كرده اند، آنها با اظهار يأس و بى رغبتى [به دنيا] تلاش مى كنند به مطامع خويش برسند و بازار خود را گرم كرده، كالاى مورد علاقه خويش را به فروش برسانند، آنان سخنانى مى گويند و مردم را به اشتباه مى افكنند، توصيف مى كنند تا مردم را بفريبند، آنها راه ورود به خواسته هاى خود را آسان، و طريق خروج از آن را تنگ و پر پيچ و خم مى سازند، آنها دار و دسته شيطانند و شراره هاى آتش دوزخ».