آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) هر روز صبح بر داد و ستد تجّار نظارت می کرد و از مفاسد اقتصادى پيشگيرى مى كرد. هم چنين تازيانه اى در دست داشت تا افراد سركش بترسند، و تمرّد نكنند. امام(ع) بازاريان را در ده جمله چنين نصیحت می نمود: «اى تجّار و اى كسبه! تقواى الهى پيشه كنيد، اى اهل بازار! خير را از خداوند متعال مسئلت كنيد، سخت گيرى نكنيد و آسان بگيريد، به مشتريان نزديك شويد، صبر و حوصله داشته باشيد، از قسم خوردن به هنگام معامله خوددارى كنيد، و از دروغ گفتن بپرهيزيد، ظلم و ستم نكنيد، نسبت به افراد مظلوم انصاف داشته باشيد، نزديك ربا نشويد و كم فروشى نكنيد».

امام علي(ع) در خطبه 180 نهج البلاغه، درباره خدمات مهم فرهنگی و تربیتی خویش نسبت به امت اسلامی مي فرمايد:‌ «من كتاب خدا را به شما تعليم دادم [و تفسير و تأويل آن را به شما آموختم]، من درهاى استدلال را به روى شما گشودم، و آنچه را [از نيكى ها] نمى شناختيد به شما معرفى كردم، و آنچه [بر اثر نادانى و جهل] از دهان فرو مى ريختيد براى شما گوارا ساختم، کاش نابینا بینا شود و دقت کند و خفته هشیار گردد».

امام علی(ع) در تبيين وظيفه مالك اشتر در مسائل مربوط به احكام شرع و به اصطلاح شبهات حكميه، او را به اجتهاد در احكام الهى با استفاده از منابع فرا خوانده و می فرمايد: «امور مهمى كه بر تو، سنگين مى شود و در كارهاى مختلف، مشتبه و پيچيده مى گردد، به خدا و پيامبر بازگردان [و از گفته آنها براى كشف احكام كمك بگير]. بازگرداندن به خدا به معناى تمسك جستن به قرآن كريم و گرفتن دستور از آيات محكمات آن است و بازگرداندن به پيامبر همان تمسك به سنّت قطعى و مورد اتفاق آن حضرت است كه اختلافى در آن نيست».

مفسران درباره تفسير «اولوا الامر» اختلاف نظر دارند. مفسّران اهل سنّت غالباً مقصود از آن را حاكمان وقت مى دانند و عجب اينكه استثنايى هم براى آن قائل نشده اند! نتيجه اين تفسير، پيروی كردن مسلمانان از هر شكل حكومتى، حتى حكومت مغول هاست؛ ولى مفسّران شيعه معتقدند كه «اولوا الامر» تنها امامان معصومند كه پيشواى مردم از سوى خدا در تمام امور مادى و معنوى هستند. دليل آن اين است كه وجوب اطاعت از «اولوا الامر» در آيه شريفه مطلق است. بديهى است اطاعت مطلق از كسى كه ممكن است گرفتار گناه يا خطا بشود معنا ندارد.

امام علی(ع) در تبیین صفات قاضی می فرمایند: «از ميان رعاياى خود برترين فرد را براى قضاوت برگزين؛ كسى كه امور مختلف وى را در تنگنا قرار ندهد، برخورد مخالفان با يكديگر او را خشمگين نكند، در لغزش هايش پافشارى نكند، وقتى خطايش روشن شد بازگشت به حق كند، نفس او تمايلی به طمع نداشته باشد، در فهم مطالب به تحقيق اندک اكتفا نكند، در شبهات از همه محتاط تر و در تمسك به حجت پافشارى بيشتر كند، در مراجعات مكرر اطراف دعوا كمتر خسته شود، در كشفِ حقيقتِ امور شكيباتر و موقع آشكار شدن حق در انشاى حكم از همه قاطع تر باشد و ستايش فراوان، او را مغرور نسازد».

امام علی(ع) در بيان وظائف حاکم در برابر «قضات» می فرماید: «با جديتِ هر چه بيشتر، داورى هاى او را بررسى كن، در بذل حقوق به او، سفره سخاوتت را بگستران آنچنان كه نيازش را از ميان ببرد و حاجتى به مردم پيدا نكند [مبادا خداى نكرده آلوده به رشوه خوارى گردد]، از نظر منزلت آن قدر مقامش را نزد خود بالا ببر كه احدى از ياران نزديك تو نسبت به نفوذ در او طمع نكند و به اين طريق از توطئه و زيان رساندن اين گونه افراد نزد تو در امان باشد، سپس در آنچه گفتم با دقت بنگر [و همه اين دستورات را به طور دقيق اجرا كن]».

امام علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر، جامعه را به هفت طبقه تقسیم کرده و مقاصد آنها و ارتباطات و تاثیرات شان بر یکدیگر را بیان می فرمایند. ایشان در ادامه می نویسند: «خداوند در آفرينش خود براى هر يك از اين طبقات، وسعتى قرار داده و حكومت نیز وظيفه دارد كه به همه آنها كمك كند تا به مقاصد خويش برسند». سپس سه شرط اساسی براى موفقيت والى در انجام وظيفه در برابر گروه هاى اجتماعى ذكر فرموده است: 1. تلاش و كوشش در اين راه. 2. يارى جستن از خدا. 3. آماده بودن براى تحمل مشكلاتى كه در اين راه هست.

امام علی(ع) در بخشی از عهدنامه مالک اشتر در بيان شرائط فرمانده لشكر می فرمايد: «فرمانده سپاهت را كسى قرار ده كه در نظر تو، به خدا و پيامبر و امامت از همه خيرخواه تر، پاك دل تر و عاقل تر باشد. [در امور غیر حیاتی] دير خشم گيرد و زود عذر پذيرد. كسى كه نسبت به ضعفا، مهربان و در برابر زورمندان، پرقدرت باشد، مشكلات او را از جا به در نبرد و ضعف، او را به زانو در نیاورد. از خاندان هاى صالح و خوش سابقه و داراى شخصيت، شجاعت، سخاوت و كَرَم باشد. زيرا آنها كانون كرامت و شاخه هاى نيكى و شايستگى هستند».

امام علی(ع) درباره رسیدگی به امور لشکریان توصیه هایی به مالک فرموده اند، از جمله: «مشكلات و نيازهاى لشكريان را دلسوزانه بررسى كن. خدماتی که به آنها كرده اى در نظرت بزرگ نیايد و محبت به آنها را، هرچند كوچك، حقير نشمار، هرگز تلاش براى اصلاح امور كوچكِ آنها را به سبب تكيه كردن بر اصلاح امور كلىِ آنها رها مساز، بهترین فرماندهان نزد تو کسانی باشند که بیشتر به فکر لشکریان هستند؛ سپاهیان را تشویق کن، هرگز كار خوب كسى را به ديگرى نسبت نده و ارزش خدمت او را كمتر از آنچه هست به حساب نياور ...».

امام علی(ع) درباره عامل بقای حكومت ها می فرمايد: «برترين چيزى كه موجب روشنايى چشم زمامداران مى شود برقرارى عدالت در همه بلاد و آشكار شدن علاقه و محبّت رعايا به آنهاست كه جز با پاكى دل هاي شان [و برطرف شدن هرگونه سوء ظن به زمامداران] آشكار نمى شود». امام براى دوام و بقاى حكومت ها روى مسأله قدرت ظاهرى و تسلط نیروهای امنیتی بر مردم تكيه نمى كند؛ بلكه تمام تكيه اش بر دل هاى مردم و جنبه هاى عاطفى آنان است و راه جلب محبّت آنان را نيز به خوبى نشان مى دهد.