آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در خطبه 175 «نهج البلاغه»، به گوشه اي از علم خود به «اسرار غیب» و «حوادث آینده» اشاره کرده، می فرماید: «اگر بخواهم می توانم هر یک از شما را از آغاز و انجام و تمام شئون زندگی اش آگاه کنم؛ ولی از آن می ترسم که این کار، سبب کافر شدن شما به رسول خدا(ص) شود و آن حضرت را به فراموشی بسپارید، من این اسرار را در اختیار گروهی از افراد با ایمان می گذارم و من آنچه می گویم از خود نمی گویم؛ بلکه همه این امور را از رسول خدا(ص) شنیده ام».

امام علی(ع) درباره حاكم شدن معاويه بر امت چنين پيشگويى مى كند كه: «بعد از من مردى گشاده گلو و شكم بزرگ بر شما مسلّط خواهد شد كه هر چه بيابد مى خورد و آنچه را نمى يابد جستجو مى كند. او را بكشيد [چون مفسد و بدعت گذار است] اگرچه [می دانم] نخواهيد كشت! او فرمان مى دهد كه مرا دشنام دهيد! و از من بيزارى جوييد. بدگويى را به شما اجازه مى دهم؛ چرا كه اين موجب فزونى مقامات معنوى من و باعث نجات شماست؛ ولى هرگز از من بيزارى مجوييد؛ چون من بر فطرت پاك توحيد تولّد يافته ام و در ايمان بر ديگران پيشى گرفته ام».

آنچه اولياء الله يا فرشتگان از «علم غيب» می دانند علم اجمالى است؛ مثلا اجمالا مى دانند فردا فلان شخص وفات مى كند، امّا علم به ساعت و لحظه و .... مخصوص خدا است كه علم تفصيلى است. همچنین جمعى از مفسّران گفته اند آگاهى خداوند از اين امور بالذات است، ولى علم اولياء الله بالعرض است؛ که البته اين پاسخ با بسيارى از روايات سازگار نيست؛ بلكه با ظاهر آيه قرآن نيز در سه مورد تطبيق نمى كند.

اين آيات با يكديگر هيچ گونه منافاتی ندارند و قابل جمع هستند؛ دسته ای در مقام بیان انحصار «علم غيب استقلالي و ذاتي» برای خداوند هستند.‌ دسته دیگر که در آن پيامبر اسلام(ص) تصريح مي‌ كند: «من علم غيب ندارم»، به معنی نفی علم غيب استقلالی و ذاتی از ایشان است. گروه سوم از آيات قرآن بيان مي کنند که از سوي خداوند، به فرستادگان الهي علم غيب تبعی و تعلیمی داده شده است. امام علی(ع)، - در پاسخ به کسی که از ایشان پرسیده بود که آیا از علم غیب مطلع است یا خیر - می فرماید: «اين علم غيب نيست، اين علمى است كه از صاحب علمى (پیامبر) آموخته ام». نتیجه اینکه آنچه از غیر خدا نفی شده علم غیب استقلالی و ذاتی است نه علم به اذن و تعلیم الهی.

امام علي(ع) در خطبه 93، درباره آگاهی خود از علم غیب مي فرمايد: «از من سؤال كنيد پيش از آن كه مرا از دست دهيد، از هيچ حادثه اى كه از امروز تا دامنه قيامت واقع مى شود از من سؤال نمى كنيد [؛ مگر اين كه پاسخ آن را آماده دارم] و همچنين درباره هيچ گروهى كه هدايت يا گمراه مى كنند پرسش نمى كنيد؛ مگر اينكه از دعوت كننده و رهبر و ... و از كسانى كه از آنها كشته مى شوند، يا به مرگ طبيعى مى ميرند، شما را آگاه مى سازم». بنابراين پیش بینی دقیق جزئیاتِ حوادث آینده تنها برای آنها که با سرچشمه وحی ارتباط دارند امكان دارد و خداوند هر مقدار از علم غيب را صلاح بداند در اختیار اولیائش قرار می دهد.

در بسيارى از خطبه هاى «نهج البلاغه» امام(ع) از فتنه هاى مهمّى كه مردم در پيش داشتند خبر مى دهد. به نظر مى رسد كه هدف امام(ع) از اين پيشگويى ها، دو چيز بوده است: 1- به خاطر محبّتى كه به مردم داشتند، آنان را آماده مقابله با فتنه ها كند، تا ضايعات آنها كمتر شود. 2- به مردم بفهماند كوتاهى و تنبلي در جهاد و اختلافات، چنين حوادثى را در پيش دارد، شايد بيدار شده توبه كنند و به راه خدا بازگردند.

منصب امامت، مثل منصب هاى دنیوى یک مقام عرفى نیست، بلکه ریاست عام براى تدبیر امور دین و دنیاى مردم است. لازمه اش آن است که امام، نسبت به آن چه به وى رجوع مى کنند، از همه داناتر باشد، خصوصا برای پر کردن خلأهای پس از رحلت پیامبر(ص).

از اهل بيت(ع) آثار علمي زيادي برجاي مانده؛ ازجمله: 1- كتاب علي(ع)، 2- نهج البلاغه، 3- صحیفه سجادیه، 4- رسالة الحقوق، 5- رساله امام رضا(ع) در فرایض و سنن، 6- رساله امام هادى(ع)، 7- چهارصد کتاب از چهارصد نویسنده که محتواى آنها به کتاب هاى عمده اى که در دوره هاى بعد به دست علماى شیعه تألیف شد منتقل شده است.

آيه 269 سوره بقره: «يُؤتِى الْحِكْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ اوتِىَ خَيْراً كثيراً» در شأن علي(ع) نازل شده است. از عبدالله بن عباس نقل شده كه نزد رسول خدا(ص) بودم، درباره على(ع) سؤال شد، فرمودند: «دانش و حكمت به ده قسمت تقسيم شده، نه قسمت آن به على(ع) داده شده و يك قسمت آن به همه مردم». در صحيح ترمذى نيز آمده است كه پيامبر(ص) فرمود: «من خانه دانشم و على(ع) درب آن خانه است».

اختلاف ظاهر آیات و روایات در ارتباط با علم غیب غیر خدا، سبب اختلاف نظر دانشمندان اسلامی شده است. قرآن می فرماید: «كليدهاى غيب نزد خداست و كسى آنها را نمى داند». اما آیه دیگر می فرماید: «هيچ كس را بر اسرار غيب آگاه نمى سازد مگر رسولان برگزيده». این تفاوت در روایات نیز وجود دارد و محققان در جمع آيات و روايات گفته اند: علم خدا، ذاتى است و علم اوليا تعليمى است.