در روايات اسلامى درباره اعمالى كه در ميزان عدل الهى در قيامت سنگين و مايه نجات و رو سفيدى است نكاتي بيان شده كه از جمله آنها مي توان به حُسن خُلق، شهادت به يگانگى خدا و نبوت پيغمبر اكرم(ص)، صلوات بر محمّد و آل محمّد(ص)، اذكارى همچون «اَلْحَمْدُ لله وَ سُبْحانَ الله وَ الله اَكْبَرُ» و همچنين «لا اِلهُ اِلَّا الله» و همچنين «ارتباط و پيوند معنوى با محمّد و آل محمّد(ص)» اشاره كرد.
يكي از سؤالات مهمّ در بحث معاد، معنا و مفهوم «ميزان» است. در بعضى از روايتها «ميزان» به وجود مقدس امامان معصوم(ع) و در حديث ديگر به عدل و در حديث داود(ع) چيزى كه كفه هاى آن تمام زمين و آسمان را پر كرده است تفسير شده و اين سه در ظاهر با هم متضادّند؛ ولى با توجه به اينكه حقيقت ميزان، همان عدل الهى است و پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) نمونه و مظهر عدل او هستند تضادّ برطرف مي شود؛ چون آنها هستند كه موازنه ميان اعمال و پاداش و كيفر را برقرار مى سازند.
هر متاع يا پديده اي در دنيا ترازوي خاص خود را دارد؛ مثلاً درجه حرارت يا برودت هوا با دستگاه مخصوصي اندازه گيري مي شود. اعمال و عقاید و اخلاق انسان نيز در قيامت با ترازوي خاصي اندازه گيري مي شود که «حق» نام دارد؛ «و الوزن يومئذٍ الحق» حق در يك كفه ترازو و اعمال و اخلاق و ... در طرف ديگر قرار مي گيرد تا مشخص شود چه عملي حق دارد و كدام، از حق بي بهره است؛ آنان كه اعمالشان سنگين است اهل سعادتند و آنان كه اعمالشان سبك است از سعادت محرومند.
شرط اول حساب و جزا، عقل و تكليف است و بر طبق مدارك، حيوانات به اندازه خود داراى دركند و زندگى بعضی از آنها طوري است که نمي شود ناشى از غريزه باشد؛ زيرا غريزه معمولاً سرچشمه كارهاى يكنواخت و مستمر است؛ اما اعمالى كه در شرائط خاص و غير قابل پيش بينى بعنوان عكس العمل انجام مى گردد به فهم و شعور شبيه تر است تا به غريزه. از جمله شواهد قرآني مي توان به فرار مورچگان از برابر لشگر سليمان(ع) و آمدن هدهد به منطقه سبأ و آوردن خبر براى سليمان(ع) اشاره كرد. مواردي هم در روايات وجود دارد.
از مسائلي كه در «قيامت» اتفاق مي افتد، مسئله داوري خداوند و حكومت و قضاوت او در ميان انسان ها و پايان دادن به تمام اختلافاتى است كه در اين دنيا داشته اند. «قرآن» در اين باره مي فرمايد: «خداوند ميان شما روز قيامت در آنچه اختلاف داشتيد داورى مى كند». آرى او بهترين داوران است، چراكه از يكسو علم او به همه چيز احاطه دارد و چيزي از او پنهان نيست و از سوى ديگر خداوند نيازى به هيچ كس و هيچ چيز ندارد تا به خاطر آن بر خلاف حقّ داورى كند.
يكي از بحث هاي روز قيامت، مسئله «ميزان» و ترازوى سنجش اعمال است. «قرآن» مي فرمايد: «ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت نصب مى كنيم، لذا به هيچ كس كمترين ظلمى نمى شود». «موازين» جمع «ميزان» به معناى وسيله سنجش وزن است. در آن روز، نه فقط يك ترازو كه ترازوهاى متعدد براى سنجش اعمال گذاشته مي شود. منظور از ميزان هاى سنجش اعمال، كسانى هستند كه اعمال نيكان و بدان را با اعمال آنها مى سنجند و اعمال هركس به اندازه اى كه به آنها شباهت دارد «وزين» است و آنچه به آنها شباهت ندارد بى وزن يا كم وزن است.
خداوند فرار از قیامت را ناممکن دانسته و طبق آیه 33 سوره الرحمن می فرماید؛ هيچ كس توان فرار از دادگاه عدل خدا و پیامدهاى آن را ندارد، نه در دنیا و نه در آخرت؛ زیرا هر جا برود ملک خدا و محل حکومت او است، «وَ لایُمْکِنُ الْفِرارُ مِنْ حُکُومَتِکَ». در قیامت هفت گروه عظیم از فرشتگان اطراف جن و انس را فرا می گیرد و منادى صدا مى زند: اى جمعیت جن و انس اگر مى توانید از اقطار آسمانها و زمین بگذرید، اما هرگز نمى توانید، جز با قدرت الهى.
روایات متعددى در منابع شیعه و سنی در تفسیر آیه«وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ»، وارد شده که نشان مى دهد از جمله مسائلى که روز قیامت سؤال مى شود، ولایت امیرمؤمنان على(ع) است. البته ولایت به معنى یک دوستى ساده و یا اعتقاد خشک نیست، بلکه، هدف قبول رهبرى على(ع) در مسائل اعتقادى و عملى و اخلاقى و اجتماعى بعد از پیامبر(ص) است.
قالَ الرّضا عليه السّلام :
يا دِعْبِلُ! اُحِبُّ اَنْ تُنْشِدَنى شِعْراً فَاِنَّ هذِهِ الا يّامَ اَيّامُ حُزْنٍ کانتْ عَلَينا اَهْلِ الْبَيْتِ عليهم السّلام .
اى دعبل ! دوست دارم که برايم شعرى بسرايى و بخوانى ، چرا که اين روزها (ايام عاشورا) روز اندوه و غمى است که بر ما خاندان رفته است .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12، ص 567