آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خوردن مال همه كس بدون مجوز شرعى حرام است ولی اين حكم در مورد «يتيمان» شديدتر است؛ چرا كه نياز شديد آنها از يكسو و نداشتن سرپرست و عدم امكان دفاع از خويش از سوى دیگر، سبب مى شود كه مسأله از اهميت فوق العاده اى برخوردار گردد. به همين دليل قرآن با صراحت، كسانى كه اموال يتيمان را به ناحق مى خورند تهديد به آتش دوزخ كرده، مى فرمايد: «كسانى كه اموال يتيمان را از روى ظلم مى خورند فقط آتش مى خورند و به زودى به آتش سوزان [دوزخ] خواهند سوخت».

بر اساس روایات ایتام بر دو قسم اند: ایتام ظاهرى و ایتام معنوی، ایتام ظاهری افرادی هستند كه پدر و یا مادر خود را از دست داده اند. اما يتيم هاى معنوى، كه از آنها به «ايتام آل محمّد(ص)» تعبير شده، شيعياني هستند كه امام به منزله پدر آنهاست، اما از حضور پدر محروم اند، از این رو، این گروه نیز از ایتام هستند و كفالت أنان بر عهده علما و دانشمندان دينى است. پيامبر(ص) در اين رابطه مي فرمايد: «شديدتر از يتيمى كه پدرش را از دست داده، شيعه اى است كه امام خود را از دست داده و دستش از دامان وى كوتاه است».

قرآن کریم خوردن مال يتيم را خوردن آتش شمرده و می فرماید: «به مال يتيم، جز براى اصلاح نزديك نشويد، تا به حد رشد خود برسد». هم چنین در تعبير بسيار تكان دهنده اى، قهر و بد رفتاری با آنان را همردیف کفر به خدا دانسته و مي فرمايد: «آيا كسى كه پيوسته روز جزا را انكار مى كند ديدى؟! او همان كسى است كه يتيم را با خشونت مى راند». در واقع خداوند در آيات بسياري، به بحث در مورد ايتام پرداخته، و مسلمانان را نسبت به آنها آگاه نموده است.

اسلام در جغرافيايي نازل شد كه خوردن اموال يتيم براى آنها امري عادى بود! از اين رو دستورات اسلام، در چنين محيطي، چيزى جز معجزه نيست. در واقع اين توصيه ها به دو موضوع مسائل انسانى و مشکلات اجتماعی اشاره دارد؛ زیرا همواره در هر جامعه، ایتامی وجود دارند كه نيازمند كمكهاى ديگران اند، و اگر در جامعه رها شوند، و از محبت، عواطف و كمكهاى مالى ديگران بهره مند نشوند، به موجودى عقده اى و خطرناك تبديل خواهند شد که در صدد انتقام از جامعه برمى آيند.

يكى از فضايل مهم اهل بيت(ع)، شیوه برخورد آنان با ایتام است كه در سوره «انسان» به أن پرداخته شده است. در زمان بیماری حَسَنین(ع)، امام علی(ع) نذر می کند که اگر فرزندانش شفا یافتند سه روز روزه بگیرد. پس از برطرف شدن بیماری آنان، و در هنگام اقامه نذر، امام و فرزندانش سه روز افطار خود را به فقیر، یتیم و اسیر بخشیدند لذا خداوند در قرآن فرمود: «غذاى خود را به مسكين، يتيم و اسير اطعام مى كنند و مى گويند: ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم».

در روايات نسبت به يتيمان و كودكان بى سرپرست سفارش شده، از جمله پیامبر(ص) می فرماید: «من و كسى كه سرپرستى يتيمى را بر عهده بگيرد و مخارجش را تأمين نمايد، در بهشت همچون دو انگشت ابهام و اشاره در كنار هم هستيم». در واقع سرپرستان ايتام آنقدر محترم و مقرب اند كه در بهشت كنار پیامبر(ص) هستند. هم چنین امام علی(ع) در وصیت خود به فرزندانشان می فرمایند: «خدا را! خدا را! در مورد يتيمان، نكند آنها گاه سير و گاه گرسنه بمانند. نكند آنها در حضور شما بر اثر عدم رسيدگى از بين بروند».

خداوند در آیه 6 سوره نساء می فرماید: یتیمان را آزمایش کنید و اگر به رشد کافى براى اداره اموال خود رسیده بودند، ثروت آنان را بازگردانید، و سرپرستان ایتام در برابر زحماتى که به خاطر حفظ اموال یتیم متحمل مى شوند، اگر متمکّن هستند در برابر زحمات خود، از اموال یتیمان استفاده نکنند و اما در صورت فقر، با رعایت عدالت و انصاف، تنها حق الزحمه خود را از اموال آنان بردارد.

قرآن براى برانگیختن عواطف مردم نسبت به یتیمان، با اشاره به حقیقتی می فرماید: با یتیمان مردم آن گونه رفتار کنید که دوست دارید در آینده با یتیمان شما رفتار شود. نیازهای کودک یتیم، منحصر به خوراک و پوشاک نیست، بلکه پاسخ گفتن به عواطف و احساسات قلبى او، در آینده وجودی او تأثیر فوق العاده ای دارد؛ زیرا طفل یتیم بسان دیگر انسان ها، باید از نظر عاطفى نیز تغذیه شود، و از نوازش هاى پدر و مادر بهره مند گردد.

پيامبر اكرم(ص) درباره نحوه برخورد با يتيمان فرمودند: «اگر علاقه‏ مند هستيد كه بعد از شما با فرزندانتان با عاطفه رفتار كنند، شما هم نسبت به بازماندگان ديگران، با عاطفه رفتار كنيد». اين عاطفه به منزله ملاطي است كه بناي اسلام و ايمان روي آن استوار است. سنگهاي سخت و آجرها و خشتها با آن ملاط روي هم استوار و قصر محكمي ساخته مي شود. خداوند تهديد فرموده است كه: نسبت به بازماندگان ديگران ستم نكنيد كه به بچه‏ هاي شما همين ستم تحميل مي شود.

خداوند در قرآن در ارتباط با نحوه رفتار با ایتام، از واژه «اصلاح» استفاده مى كند، كه شامل اصلاح جسمانى، اقتصادى و ... مى شود. در واقع اين واژه اشاره به رسيدگى به يتيمان در همه زواياى زندگى آنها دارد. سپس می فرماید: «اگر زندگى خود را با زندگى آنها بياميزيد، مانعى ندارد و خداوند، مفسدان را از مصلحان، باز مى شناسد». در واقع خداوند ايتام را همچون برادران ديني دانسته كه تا پايان عمر با هم در كار و كسب و زندگى شريك اند. البته خداوند در عين سرپرستى، اجازه اختلاط با اموال آنها را با حفظ حساب و كتاب داده است.