خداوند در قرآن با ذکر نتیجه روشنی برای «توکّل» نمودن بر خدا، همگان را تشویق به این امر می کند و وعده نجات و پيروزى به آنها مى ‏دهد. آنگاه چنين مى ‏فرمايد: «هر كس بر خدا توكّل كند خدا كار او را به سامان مى ‏برد». در واقع خداوند وعده قطعی به همه متوكّلان داده كه مشكلات آنها را حل كند. سپس به ذكر دليل آن پرداخته، مى ‏فرمايد: «زيرا خداوند بر هر چيز تواناست». بديهى است چنين كسى مى‏ تواند به تمام وعده‏ هاى خود جامه عمل بپوشاند و مشكلات را هر قدر سنگين و سخت هم باشد با اراده و فرمان خود بگشايد.

امام علی(ع) با مخالفت از حضور عمر در میدان نبرد، می فرماید: «زمامدار مانند رشته است كه مهره ها را جمع مى كند و اگر رشته از هم بگسلد، مهره ها پراكنده شده، به گونه اى كه ديگر نمی توان همه را جمع كرد». سپس در مقام علت به عمر مى فرمايد: «اگر شخصاً خارج شوى، ممكن است اعرابِ منافق از فرمانت سرپیچی کنند، و عجم ها نیز با دیدنت مى گويند اساس عرب اين است، و اگر آن را قطع كنيد راحت خواهيد شد، اين تفكّر، آنها را در مبارزه با تو حريص تر مى كند». با اين توصيه، عمر از رفتن به ميدان نبرد منصرف شد.

این عوامل عبارتند از: 1. اشتباه در محاسبه كه براى بعضى از تازه مسلمانان پيدا شده بود و گمان می کردند كه در تمام جنگ ها خداوند آنان را با امداد غيبى پیروز می کند، و تلاش و كوششى لازم نيست. 2. عدم انضباط نظامى و مخالفت ياران «عبداللّه بن جبير» با فرمان مؤكّد پيامبر(ص) دائر بر عدم ترك تنگه احد. 3. دنيا پرستى جمعى از مسلمانان جهت جمع آورى غنائم. 4. غرور و غفلت ناشى از پيروزى. 5. رها كردن مركز فرماندهى.

مصاديق «خير» در قرآن عبارت است از: 1- مال و ثروت 2- روزه 3- تقوى 4- توبه 5- جهاد 6- امت اسلام. همچنین در روایات تعبیرات متعددی در این باره آمده که برخی از آنها عبارتند از: بهترين مردم، نافع ترين آنها برای مردم است؛ بهترين مردم كسى است كه حرص را از قلبش بيرون كند و به خاطر اطاعت خدا با هوای نفس خود مخالفت نمايد و ...

امام صادق(ع) فرمودند: «در هر نَفَسى از نَفَس هاى تو شكرى لازم است براى تو و بلكه هزار شكر يا بيشتر. كمترين حد شكر اين است كه نعمت را از طرف خدا ديده و تنها علت و سبب نعمت را خدا دانسته و به آنچه او عطا مى كند راضى باشد و به وسيله نعمت هاى او معصيت و مخالفت اوامر و نواهى او نكند». خدا روز قيامت به وسيله چهار كس بر چهار گروه حجت را تمام ‌مي كند؛ به سليمان(ع) بر توانگران، به يوسف(ع) بر بندگان، به عيسى(ع) بر درويشان و به ايّوب(ع) بر اهل بلا.

پیش از آغاز نبرد نهروان امام علی(ع) عبدالله بن عباس را به سوی خوارج فرستاد تا دلایل مخالفت آنان را بپرسد. آنان گفتند ایرادهایی دارند که سبب کفر و آتش دوزخ می شود. نخست او نام اميرالمؤمنين را از صلحنامه محو كرد، حال اگر او اميرمؤمنين نيست، ما از مؤمنانيم و او امیر ما نیست. از سویی او حكميت را به دیگران سپرد در حالى كه ما او را صالح تر مى دانيم. هم چنین او افراد را داور در دين خدا قرار داد در حالى كه داورى مخصوص خداوند است. در نهایت او وصى پيامبر(ص) بود و حق وصيت را ادا ننمود.

ابوجعفر نقیب می گوید: گروهی بر این عقیده بودند که عرب از علی(ع) اطاعت نخواهد کرد به خاطر حسادت یا انتقام و ... یا بخاطر جوانی او و برخی دوست نداشتند علی(ع) بر آنان تسلط یابد و بعضی نمی پذیرفتند که نبوّت و خلافت در یک خانواده باشد و بعضی دیگر از ترس پایبندی شدید او در امور دینی از او روی گرداندند و گروهی امید داشتند اگر خلافت در قبیله ای خاص استقرار نیابد در قبایل عرب گردش خواهد کرد و دشمنی منافقین به خاطر خویشاوندی او با پیامبر(ص) بود.

عمر به ابن عباس می گوید: رسول خدا(ص) او (علی) را برای خلافت برگزیده بود؛ امّا چه می شود کرد، رسول خدا(ص) چیزی را خواست و خداوند چیز دیگری را اراده نمود، آیا هرچه پیامبر(ص) اراده نمود انجام شد؟ مضمون همین خبر با لفظ دیگری نیز روایت شده و در آن روایت آمده است که: عمر گفت: رسول خدا(ص) خواست او را برای خلافت تعیین نماید، و من از ترس بروز فتنه، مانع شدم.

شگفتا! عمر رأی و اندیشه خود را از اندیشه و رأی پیامبر(ص) شایسته تر می داند و اراده رسول خدا(ص) را در برابر اراده خداوند، و اراده خود را هم گام با اراده پروردگار به حساب می آورد!

این شبهه را ابتدا طبری آورده و بعد عده ای از مورخین آن را از او نقل کرده اند. خود طبری می نویسد: «بنای من بر نقل راویان بوده نه حجت و استدلال». و چون طبری این خبر را تنها از یک راوی نقل کرده و استناد هم نکرده که او از چه کسی این قضیه را روایت کرده در نتیجه این خبر لغو و باطل، و به تبع آن نوشته دیگران نیز مردود خواهد بود. ضمنا این روایت تاریخی با مبانی عقیدتی و کلامی شیعه در تعارض است. علاوه بر آن برخی مستندات تاریخی و روایی نیز بر جعلی و ساختگی بودن این روایات صحه می گذارند.

چون بیمارى پیامبر(ص) شدت یافت، فرمود: کاغذى بیاورید تا چیزى برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید. برخى از حاضران مانع اجراى این دستور شدند. بخارى در چند جا از صحیح خود آن را نقل کرده، از جمله از ابن عباس نقل مى کند: چون بیمارى پیامبر(ص) شدت یافت، فرمود: «کاغذى بیاورید تا چیزى برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید». عمر گفت: بیمارى بر پیامبر(ص) چیره گشته، کتاب خدا نزد ماست و براى ما بس است. اختلاف و گفتگو زیاد شد. حضرت فرمود: «از پیش من برخیزید، سزاوار نیست نزد من نزاع کنید.