آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

برخی از آیات و احادیث نشان از حیات و هوشیاری ارواح مؤمنان و کافران محض دارند ولی روایات دیگری مربوط به سؤال قبر وجود دارد که مردگانی که خارج از دایره «ایمان محض» یا «کفر محض» هستند، تا روز قیامت در حالتی شبیه به «خواب» روزگار می گذرانند؛ از اخبار متعددى كه در زمينه سؤال قبر وارد شده استفاده مى شود كه در قبر از دو گروه سؤال مى شود. گروهى كه ايمانى خالص دارند و گروهى كه صاحب كفر خالصند اما افراد مستضعفى كه در ميان اين دو قرار گرفته اند، حداقل در این مرحله مورد سؤال قرار نمی گیرند.
امّا مقصود از افراد «مستضعف» افرادی هستند که در مرز بین کفر و ایمان هستند. افرادی که در اثر دور ماندن از فضای ایمان و اسلام یا مرز اصلی برای تشخیص مذهب حق، شناخت لازم جهت هدایت شدن را کسب نکرده و به همان عقیده گذشته خود باقی مانده اند. این افراد گر چه مؤمن به دین اسلام یا مذهب راستین نبوده اند اما به جهت عدم اتمام حجت بر آن ها تا زمان تمام شدن حجت خداوند بر آن ها مورد مؤاخذه قرار نمی گیرند و سؤال قبر ندارند.
منظور از «مؤمن خالص» در روایات سؤال قبر، کسی است که به دین اسلام ایمان داشته و اگر چه در «عمل» مؤمنی متوسط الحال بوده ولی اصل ایمان او خالص و پذیرفته شده می باشد و بنابراین مشمول کسانی که «در قبر کسی متعرض سؤال از آنها نمی شود» نمی گردند.
حتی درباره افراد مستضعف هم می گوییم که به هیچ وجه مفهوم احادیث سؤال قبر این نیست که آنها برزخ ندارند بلکه فقط موضوع «سؤال قبر» از آنها منتفی شده است و شاید به روز قیامت موکول شده باشد. اتفاقا از روایات فشار قبر استفاده مى شود که رنج در قبر عمومیت دارد و همه به آن گرفتار مى شوند. رنج وقتی معنی پیدا می کند که ما شعور را برای مرده پذیرفته باسیم.

به عالَمى كه ميان دنيا و عالَم آخرت قرار گرفته، «برزخ» گفته مى شود. در زندگى برزخى روح انسان بعد از پايان زندگى اين جهان در اجساد لطيفى قرار مى گيرد كه بسيارى از عوارض و خصوصیات ماده را ندارد؛ اما چون از هر نظر شبيه اين جسم است، به آن «قالب مثالى» يا «بدن مثالى» مى گويند. بعضى از محققان زندگی برزخی را تشبيه به وضع روح در حالت خواب كرده اند كه در آن حال، انسان با مشاهده نعمت هائى واقعا لذت می برد و يا بر اثر ديدن مناظر هولناك معذّب می شود، آنچنان كه گاه فرياد مى كشد و بدن او غرق عرق مى شود.

فلسفه «عالم برزخ» كه ميان دنيا و آخرت قرار دارد مانند فلسفه هر مرحله متوسّط ديگر است؛ زيرا انتقال از محيطى به محيط ديگر در صورتى قابل تحمل است كه مرحله ميانه اى باشد كه بعضى از ويژگى هاي مرحله اول و پاره اى از ويژگى هاى مرحله دوّم را داشته باشد. به علاوه قيامت براى همه انسان ها در يك روز تحقق مى يابد؛ لذا بايستي در ميان دنيا و آخرت برزخى باشد تا ارواح بعد از جدا شدن از بدن ها به آنجا منتقل گردند و تا پايان دنيا در آنجا بمانند. فايده ديگر برزخ، جبران پاره اى از كمبودهاى تعليم و تربيت افراد مؤمن است.

تصويرهاى مختلفى از «زندگی برزخی» ارائه شده كه روشن ترين آنها كه با احاديث اسلامى هماهنگى دارد اين است: روح انسان بعد از پايان زندگى دنيا در جسم لطيفى قرار مى گيرد كه از بسيارى از عوارض جسم مادّى بر كنار است، ولى از آن نظر كه شبيه اين جسم مادى عنصرى است به آن «بدن مثالى» يا «قالب مثالى» گويند كه نه كاملا مجرّد است و نه مادى محض بلكه داراى يك نوع «تجرّد برزخى» است.

در روايات اسلامی، هم سخن از سؤال و فشار و عذاب قبر شده و هم تاكيد شده كه نتيجه كارهاى نيك و بد انسان بعد از مرگ به او مى رسد. برخي ديگر از روايات از تماس ارواح با خانواده هاى آنها و مشاهده وضع حال آنها خبر داده و رواياتى هم در مورد حوادث شب معراج و تماس پيامبر(ص) با انبياء و پيامبران(ع) بحث كرده كه همه اينها گواه بر وجود عالَم برزخ است و بدون تصوير چنين عالَمى، تمام روايات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.

امام علی(ع) درباره گرفتارى هاي گنهكاران در برزخ تاكيد دارد كه بزرگترين بلا در آنجا، ورود در جهنم، آب سوزانِ دوزخ، شعله هاى برافروخته و نعره هاى آتش آن است. از تعبيرات امام فهميده مى شود كه عذاب برزخى، شديد و وحشتناك است. آتشش فرياد مى زند و شعله هايش زبانه مى كشد و آب سوزانش سخت جانكاه است، نه فَتْرتى آرام بخش وجود دارد و نه آرامشى كه از درد جانكاهش بكاهد، نه قدرتى كه مانع كيفر شود و نه مرگى كه او را برهاند و نه خوابى كه تسكين دهد؛ بلكه در ميان انواع كيفرهاى مرگبار و عذاب هاى مداوم گرفتار است.

در آیه 46 سوره «مومن» سخن از عذاب «آل فرعون» است كه هر صبح و شام بر آتش عرضه مى شوند و منظور از عرضه آتش بر آل فرعون، آتش برزخى است؛ چراكه آنها مرده اند و قيامت هم بر پا نشده و مجازات قیامت دائمي است نه صبح و شام. اين تعبير، شاهد زنده اى بر بقاى روح است؛ چراكه اگر روح نباشد چه چيزى را بر آتش عرضه كنند؟ آيا تنها جسم بى جان و خاك شده؟ اين كه تأثيرى ندارد. پس بايد روح آنها باقى بماند. بسيارى از مفسّران اين آيه را دليل بر عذاب قبر و برزخ گرفته اند و مسلم است که عذاب قبر و برزخ بدون بقاى روح، معنايى نخواهد داشت.

«برزخ» به معناى چيزى است كه در ميان دو شىء حايل شود، سپس اين معنا توسعه يافته و به هر امرى كه در ميان دو چيز يا دو مرحله قرار گيرد اطلاق شده است؛ اما در مسائل اعتقادی به عالَمي ميان دنيا و آخرت گفته مي شود كه وقتي روح از بدن جدا شد به آنجا منتقل مي شود. قرآن درباره وضع كفّار و ظالماني كه مرگشان فرا مي رسد مي فرمايد: «و پيش روى آنها برزخى است تا روزى كه مبعوث شوند».

مسأله «برزخ» از طرق عقلى و حسى قابل اثبات است؛ زيرا تمام دلائلى كه از وجود و بقاى روح مستقل از بدن خبر مى دهد دليل بر وجود عالَم برزخ است، چراكه طبق اين دلائل، روح انسان با مرگ بدن فانى نمى شود؛ چون از عوارض جسم نيست كه با فناى جسم از ميان برود، بلكه گوهر مستقلى است كه بدون جسم نيز به بقاى خود ادامه مى دهد، قبول اين سخن مساوى است با قبول عالم برزخ؛ چراكه سخن در اصل وجود عالم برزخ است، نه روحانى بودن آن.

قرآن در سوره «مومنون» به «عالَم برزخ» اشاره كرده است، آنجا كه مي فرمايد: «تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد، مى گويد: پروردگارا! مرا برگردانيد شايد عمل صالحى انجام دهم در آنچه ترك كردم و پيش روى آنها برزخى است تا روزى كه مبعوث مى شوند». جمله «إلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»؛ (تا روزى كه مبعوث مى شوند) قرينه روشنى است بر اينكه عالَم برزخ، مرحله اى قبل از روز رستاخيز و بعد از مرگ است. به اين ترتيب آيه فوق، به وضوح به وجود چنين عالَمى در ميان دنيا و آخرت اشاره كرده است.