آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آداب و سنن و فرهنگ يك قوم و ملّت اثر تعيين كننده ‏اى در اخلاق و اعمال آنها دارد. به همين دليل، اسلام اهمّيّت فوق ‏العاده ‏اى به اين مسأله مى‏ دهد و حفظ سنّت هاى حسنه را لازم مى‏ شمرد و ايجاد يا حفظ سنّت هاى سيّئه را يك گناه بسيار بزرگ معرّفى مى ‏كند. در اسلام اهمّيّت فوق‏ العاده ‏اى به مسأله ايجاد سنّت هاى صالحه و مبارزه با سنّت هاى سيّئه‏ داده شده است؛ و اين مسأله بازتاب گسترده ‏اى در احاديث اسلامى دارد. از مجموع اين احاديث به خوبى روشن مى‏ شود كه هدف اين بوده كه با فراهم آمدن سنّت هاى نيك، زمينه‏ هاى اعمال اخلاقى فراهم گردد و بعكس، زمينه‏ هاى رذائل برچيده شود. 

گروهى از فلاسفه قديمِ يونان معتقد بودند كه فضيلت و حُسن اخلاق بر اثر علم به خوبى و بدى پيدا مى شود؛ اما اينان تنها نيمى از شخصيّت انسان را شناخته و تصوّر كرده اند كه شخصيّت انسان منحصراً يك شخصيّت عقلانى است و زمامِ حكومت كشورِ وجودِ ما تنها در دست عقل است؛ در حالى كه قسمت مهمى از شخصيّت انسان را همان غرايز(حُبّ ذات، ميل به كمال، استخدامِ ديگران، حسِّ انتقام، ترس، غضب و اميال و علاقه هاى گوناگون به مال، مقام، جمال و ...) تشكيل مى دهد.

از منظر اسلام «مدارات» نیک شامل موارد ذیل می شود. 1- «مدارات» و تسامح در تحمل عقاید رقیب، که همان سعه صدر علمی و گشودن فضای تعامل افکار است. لذا این مفهوم مورد تاکید قرآن است. 2- «مدارات» در تدبیر مناسبات اجتماعی توسط زمامداران؛ زیرا با تحکّم و تک صدایی کار جامعه به سامان نمی رسد. 3- «مدارات» در شنیدن حق، که نشانه آزادی اندیشه در مکتب اسلام است. 4- «مدارات» در چارچوب شرع و در سایه اخلاق و قانون، که به تحکیم شریعت و ارتقاء فرهنگی و توسعه قانون گرایی کمک می کند. 5- «مدارات» با دوستان و خطاکاران.

امام علي(ع) «خوف الهي» را سپری در برابر حوادث خطرناک می داند؛ به طوري كه اگر ترسی در کار نباشد خیلی زود انسان خود را به پرتگاه حوادث می افکند. از سوی دیگر، افراط و تفریط در خوف الهي نيز، سبب گرفتاری در حوادث مرگبار می شود. بر این اساس خوف از خدا در كلام امام(ع)، به معنی خوف از عدالت و مجازات هاى عادلانه اوست. اما اگر کسی تنها به رحمت او اميدوار باشد و اثرى از خوف در وجود آنها نباشد، به انواع گناهان آلوده می شود، از این رو در تعاليم دينى آمده كه انسان باايمان بايد با دو بال خوف و رجا پرواز كند.

جواب این سوال واضح است و از سیره بزرگان ما هم کاملا مشهود و عیان است که بزرگی و فضیلت به سن و سال نیست. پيامبر(ص) يكی از اصحاب جوان خود را به نام «عتاب بن اسيد» به فرمانداری مكه انتخاب نمودند و هدف شان از اين كار اين بود كه به همگان بفهمانند كه هميشه بزرگي به سن و سال نيست؛ بلكه كسي كه افضل است بزرگتر محسوب می شود. هرچند افراد مسن هم بخاطر احتمال عبادت بیشتر باید مورد احترام قرار گیرند.

«قرآن» در سوره «معارج» با برشمردن مجموعه صفات نه گانه: مداومت بر نماز، قرار دادن حقّ ثابتى در اموال براى محرومان، ايمان به روز جزا، ترس از عذاب پروردگار، حفظ دامان از بى عفتى، اداء امانت، وفاء به عهد، اداء شهادت به حقّ و محافظت بر آداب و شرايط و روح نماز، به صاحبانِ آنها وعده بهشت داده مي فرمايد: «اين گروه با عظمت، در باغ هاى بهشتى گرامى داشته مى شوند». تعبيرى كه هم واجد نعمت هاى مادى و هم روحانى است.

امام صادق(ع)، پنج صفت براى مؤمن بيان مى‌كند: پاكيزگى در كسب و كار، خوش خُلقى، پاكى درون، انفاق در راه خدا و كم حرفى از ويژگي‌هاي يك مؤمن است.

اسلام راه های معقولی را برای ریشه کنی «خشونت» ذکر کرده است؛ مانند: 1- اسلام هویت دینی را عاملی قوی در برابر بزهکاری می داند، زیرا انسان متدین همواره خود را در محضر خدا می بیند. 2- اصلاح محیط، سبب اصلاح انسان می شود. زیرا امام سجاد(ع) می فرماید: «همنشینی با صالحان، انسان را به اصلاح نفس خود دعوت می کند». 3- رفع فاصله طبقاتی در جامعه سبب ریشه کنی «خشونت» می شود. 4- تحکیم نظام خانواده و تربیت فرزندان صالح، سبب شکل گیری جامعه ای عاری از «خشونت» می شود. 5- قانون مجازات، مانع از ظهور جرم در جامعه است.

مفهوم «خشونت» و «مدارات» از امور نسبی بوده و «فی نفسه» نمی توان آنها را خوب یا بد دانست. از این رو متغیرها و عواملی چون معنی، فاعل، متعلق، انگیزه، هدف، میزان، وسیله، ظرف و شرایط، در تعیین حسن و قبح «خشونت» و «مدارات» دخالت داشته، و بدون توجه به این عوامل، «خشونت» و «مدارات» نه تحقق پذیرند و نه تحلیل بردار. لذا اگر کسی بپرسد: «خشونت» و «مدارات» قبیح اند یا حسن؟ باید از او بپرسید: کدامین «خشونت» و کدامین «مدارات»؟

«خشونت» های حسن و نیک را می توان در مواردی خلاصه کرد. مانند: 1- خشونت به معنی قاطعیت و سرسختی در اجرای قانون و سختگیری در تحقق عدالت و صلابت در دفاع از حق. 2- خشونت قانونی، که سبب نظم در جامعه می شود. 3- خشونت رحمانی از سوی پروردگار که سبب تربیت و تکامل انسان ها می شود. 4- خشونت در قبال دشمنان، زورگویان و تعدی گران به حقوق مردم. 5- خشونت بازدارنده که از نظر شرع ضرورت دارد. 6- خشونت علیه خائنان، فتنه گران و خوارج. 7- خشونت با رهبران کفر و ظلم در راستای ریشه کنی ظلم و ظلمت و ....