آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: ثواب عمل «واجب» به مراتب بیشتر از ثوابهایی است که به اعمال «مستحب» تعلق می گیرد و اگر کسی به جای واجبات مشغول عمل مستحبی شود، مشمول ثواب های آن نمی گردد.
ثانیا: همه اعمال واجب و مستحب، با هر مقدار از ثواب و فضیلت، مشروط به رعایت «تقوا» شده و قرآن کریم می فرماید: «انَّما يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقين»؛ ترک واجبات نیز بی تقوایی است.
ثالثا: در بسیاری از روایات بیان کننده چنین ثوابی صریحا ذکر شده که این ثواب منوط به «معرفت» داشتن زائر از شأن و مقام امام(ع) است تا بدینوسیله معلمین واقعی دین شناخته شوند.
رابعا: بر ثواب زیارت امام حسین(ع) و امام رضا(ع) تاکید ویژه شده است؛ چون آنها جایگاه بی بدیلی در احیای اسلام و حفظ هویت دینی و مذهبی شیعیان بواسطه اتفاقات تاریخی معاصرشان دارند.
خامسا: امامان اهل بیت(ع) جایگاه ویژه ای در کسب فیوضات الهی دارند و ایشان مجرای وصول و جریان عنایات الهی هستند؛ از این جهت زیارت آنان یکی از ضروریات ارتباط با خداست.

وجود مبارک امام رضا(ع) از بدو ورود به ایران، سبب خیر و برکات فراوان شد؛ تماس شیعیان ایران در زمان حیات با امام(ع) و نگارش نامه‌ هایی به آن حضرت و طرح سؤال و گرفتن پاسخ، یکی از شواهد این امر است. مجموعه نامه‌ های امام(ع) به افراد مختلف در توضیح مبانی شیعه، گستردگی آن را نشان می‌ دهد؛ نامه‌ هایی از قبیل تبیین جایگاه اهل بیت در کتاب و سنّت. برخی از مسائل کلامی و نیز مسائل اختلافی میان شیعه و سنی مانند مسأله ایمان ابو طالب، توضیح مصداق شیعه، توضیح مصداق صحابی و معنای اولی الأمر و جز آن. این پاسخ‌ ها آموزه‌ هایی بود که برای شیعیان به عنوان دیدگاه قطعی پذیرفته می‌ شد.

همچنین تردیدی نیست که وجود قبر امام(ع) در این محدوده، موجب گسترش تشیع بوده است؛ در حال حاضر آرزوی هر مسلمان شیعهِ ایرانی آن است که سالانه یک بار و یا حتی بیشتر به زیارت مرقد شریفش مشرّف شود. گفتار «ابن حبّان» در این باره نشان می‌ دهد که نه تنها شیعیان؛ بلکه محدّثان و مردمان سنّی مذهب نیز زمانی احترام وافر نسبت به قبر آن امام همام از خود نشان می‌ داده‌ اند و به زیارت قبر شریفش نائل شده و بهره می‌ گرفتند. توجه به قبر مبارک رضوی و دیگر آثار به جای مانده از ایشان موجب توجّه به مکتب اهل بیت شده است.

اولین عکس العمل امام(ع) درباره پذيرش ولایت عهدی، مخالفت با سفر به خراسان بود كه سرانجام با اجبار، به اين سفر رضایت دادند. افزون بر این، امام(ع) در اين سفر هیچ کدام از افراد خانواده اش را به همراه نبرد و این خود دلیل روشنی بود بر اين كه این مسافرت آینده روشنی ندارد. در مرو نيز با اصرار فراوان مأمون و تهديد به قتل، ولایت‌ عهدی را پذیرفتند با اين شرط كه هیچ‌ گونه مداخله ‌ای در امور سیاسی و جاری نداشته باشند. در واقع امام(ع) با اين شرط نمی خواست مسوولیت وضع موجود و کارهایی که از طرف حکومت اعمال می شود را بر عهده بگیرد.

هدف مأمون از تشکیل محافل علمی، نشان دادن علم دوستی و یا تظاهر به آن بود. به علاوه مذاق عقلی او و همراهیش با «معتزله»، او را واداشت تا از اين طريق در برابر «اهل حدیث» بايستد و آنان را منکوب سازد. هم چنين او به جهت حسادتی كه نسبت به امام(ع) و منزلت علمی و اجتماعی آن حضرت داشت، می خواست با کشاندن امام به بحث، به مردم بفهماند كه ائمه اهل بیت(ع) صاحب علم لدنّی (علم الهي) نيستند.

بنی عباس برای مقابله با نفوذ علويان علاوه بر سرکوبی آنان، با تبلیغات زهرآگین شخصیّت علمی علویان را نزد مردم نشانه گرفته‌ بودند. عباسيان تبليغ می ‌كردند كه علويان سایر مردم را عبد و برده خود می ‌دانند. امام رضا(ع) در پاسخ به اين شبهه به «ابا صلت» فرمودند: «اگر همه مردم برده ما بودند، پس آنها را به چه کسی می فروخیيم؟». از سویی جعل حدیث و نسبت دادن آن به ائمه(ع) و روايات غلوآميز باعث تخریب شخصیّت آنان در بین مردم و تكفير شیعیان می شد. طبیعی است که این گونه شایعات بی اساس، عدّه ای از مردم ساده لوح را به دوری از علويان وا می داشت.

امام رضا(ع) در عصر خود با ديدگاه های كلامی انحرافی مواجه بودند كه بيشتر از سوی معتزله و اهل حدیث مطرح می شد. مباحث مربوط به توحید، به ویژه بحث صفات خدا، از جمله صفت عدل که ارتباط مستقیمی با موضوع جبر و اختیار داشت، از داغ ترین مباحث کلامی آن عصر بود. اهل حدیث نیز با پذيرش ظاهر آیات و روایاتی که دالّ بر تشبیه بود، خدا و صفاتش را به شکل یک انسان تصویر کرده و برای او چشم و دست و پا و ... قائل بودند. همچنین از ديگر مباحث كلامی می توان به مسأله رؤیت خدا، اثبات دست برای خدا و بخشوده نشدن گناهان کبیره اشاره كرد.

امام رضا(ع) بارها از غیبت امام زمان(عج) خبر داده است. ايشان در حديثي مي فرمايد: «چهارمين از اولاد من كه فرزند بهترين زنان است، خداوند به واسطه او زمين را از هر ظلمى پاك و پيراسته خواهد نمود؛ او كسى است كه مردم در ولادتش شك خواهند كرد و اوست صاحب غيبت، قبل از خروجش ...». و نيز به دعبل فرمود: «اى دعبل! امام بعد از من محمد فرزند من است و بعد از محمد فرزندش على و بعد از على فرزندش حسن و بعد از حسن فرزندش حجت قائم است، كسى كه در غيبتش به انتظار او مى نشيند ...».

تقريبا تمام علمای شيعه و عده بسیاری از علمای اهل سنت عقیده دارند که آن امام مسموم و شهید شده اند. مورخین و دانشمندانی از اهل سنت وجود دارند که منكر «مرگ طبيعى» امام(ع) بوده و يا لااقل «مسموميت» وى را قولى مرجوح دانسته اند. بعضی از علمای اهل سنّت با پذیرش اصل این موضوع، به دلایلی آن را منتسب به «مأمون» نمی دانند. نویسندگان دیگری نیز از اهل سنت وجود دارند که با پذیرش اینکه حضرت رضا(ع) به مرگ طبیعی از دنیا رحلت نکرده اند و با تصریح به این نکته که این پیشامد در زمان خلافت مأمون اتفاق افتاده، با «شک و تردید» این خلیفه عباسی را قاتل امام معرفی می کنند. بیانات دیگری نیز در منابع حدیثی و تاریخی اهل سنّت وجود دارد که «به صراحت» به «مسمومیت» امام رضا(ع) توسط «مأمون» اشاره می کنند.
از آن گذشته اختلافات داخلی بنی عباس و شورش آنها در بغداد علیه مأمون، انگیزه کافی را به مأمون برای چنین کاری می داده است. مأمون در حالی حضرت رضا(ع) را مسموم کرد که از خراسان به طرف بغداد می رفت و مرتب اوضاع بغداد را به او گزارش می دادند. به او گزارش دادند که بغداد قيام کرده، او ديد که حضرت رضا(ع) را نمی تواند عزل کند و اگر با اين وضع آشفته بخواهد وارد بغداد شود بسيار مشکل است. برای اينکه زمينه رفتن به آنجا را فراهم کند و به بنی عباس بگويد کار تمام شد، حضرت را مسموم کرد.

 به دستور مأمون، امام رضا(ع) به خراسان ‌آورده شد تا ولایتعهدي مأمون را بپذيرد. با شهادت امام کاظم(ع)، برخی نمايندگان امام هفتم(ع) به اموال زيادي كه نزدشان بود طمع کرده و منکر شهادت امام كاظم(ع) شده و ادّعای زنده بودن امام(ع) را داشتند. آنان با طرح موضوع «مهدویت» امام کاظم(ع)، جانشینی امام رضا(ع) را رد كردند. اما پرورش شمار زيادی از شيعيان توسط امام باقر(ع) تا امام کاظم(ع) كه اسطوانه هایی در فقه و کلام شیعی بودند، سبب شد جلوی رسوخ انحرافات در مذهب شیعه گرفته شود.

هدف مأمون از طرح مسأله‌ ولايت عهدی، پذيرش مشروعیت خلافت بنی عباس از جانب امام رضا(ع) بود كه خود امتیاز بزرگی برای عباسيان محسوب می شد. از بين رفتن دشمنی دیرینه‌ بین دو خاندان، كنترل فعالیّت های امام رضا(ع)، كاسته شدن مقام و منزلت امام(ع) نزد طرفدارانش و جدايي امام هشتم از شیعیان واقعی از ديگر اهداف مأمون در طرح مسأله‌ ولايت عهدی امام رضا(ع) بود.