آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در اين جهان كسي اعتقاد به زندگى جاويدان ندارد و همه مى دانند چراغ زندگى دير يا زود خاموش مى شود؛ ولى زرق و برق زندگى و شيرينى لذّات دنيا به قدرى است كه پرده بر روى اين واقعيت مى اندازد و گاه انسان، مرگ را به كلّى فراموش مى كند و يا خود را به فراموشي مى زند. حركات و تفكراتش طوری است كه گويى جاودانه در اين جهان مى ماند. با مرگ يكی از دوستان يا عزيزانش، در لحظات كوتاهى تكانى مى خورد، ولى وقتى كه به زندگى عادى برگشت همه چيز را فراموش می كند و به موجودى هوسباز و خطرناك تبديل مى شود.

دلايل زيادي وجود دارد كه بيشتر اصحاب امام هادی(ع) ايرانی بودند. در زمان امام هادی(ع) «قم» مهمترین مرکز تجمّع شیعیان ایران بود. مردم «قم» رابطه مالی با امام(ع) داشتند و نامه آنها به حضرت درباره غلو و سختگیری آنها درباره «غالیان» در تاريخ آمده است. دو شهر «آبه» یا «آوه» و «کاشان» نیز تابع بینش شیعی قمی ها بودند. نامه امام هادی(ع) به وكيل خود در «همدان» نيز قابل توجه است. هم چنين لقب های محلی اصحاب امام هادی(ع) مانند «بشار نیشابوری»، «یزید جرجانی»، «سعید اهوازی» و ... شاهدی بر این امر است. 

از مسائل کلامی مطرح در زمان امام هادی(ع)، بحث «تشبیه» و «تنزیه» خدا بود كه ايشان بر حقانیت «تنزیه» تأکید کردند و تلاش نمودند تا شيعه را از اين تهمت برهانند. ايشان فرمودند: «از ما نیستند کسانی که گمان ‌كنند خدا جسم است و ما در دنیا و آخرت از آنها بیزاریم. جسم، خود مخلوق است و خالق آن خداست و اوست که به آن جسمیت بخشیده است». مسئله ديگر «رؤیت خدا در قیامت» بود كه امام(ع) آن را محال دانستند. در مسأله «جبر و اختیار» نیز امام هادی(ع) در رساله ای به شرح حدیث «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» پرداختند.

از ميان مذاهب اسلامی، تنها شیعه است كه از فرهنگ ادعیه و زیارات بسیار غنی برخوردار است. دعا و زیارت نقش عمده ای در تربیت شیعیان و آشنا ساختن آنها با معارف شیعی، ایفا کرده است. این دعاها علاوه بر راز و نیاز با خدا، به صورت های مختلف، به پاره ای از مسائل سیاسی - اجتماعی نیز اشاراتی دارد و به طور منظم، مفاهیم خاصی را به جامعه تشیع القا ‌کرده است. این ادعيه باعث ایجاد پیوند میان مردم و اهل بیت(ع) شده و مقام والا و رهبری اهل بیت(ع) را به تصوير می كشد و بر مبارزه با ظلم و ستم‌ تاكيد می كند.

«غُلات»، براي سودجوی یا به دلیل کج فکری، خود را به ائمه(ع) منتسب کرده و مخالفت‌ ائمه با خود را نوعی تقیّه می دانستند. از این رو امام هادی(ع) با غالیانی كه در بین اصحاب شان نفوذ كرده بودند درگیر شدند و علاوه بر رد سخنان افرادی مانند «محمد بن حسکه» و «قاسم یقطینی»، وابستگی آنان به خاندان رسالت را انکار کرده و آنان را مورد لعن و نفرین قرار دادند. ایشان حتی از شیعیان خود خواستند در صورت دسترسی، آنان را به قتل برسانند. همچنین تكذيب و هتك «فارس بن حاتم» و صدور حكم قتل وی، از اقدامات امام هادی(ع) در مبارزه با «غاليان» بود.

درباره مسأله «حدوث» و «قدم» قرآن در روایات ائمه(ع) بحثی نشده است و تنها نامه ای از امام هادی(ع) به یکی از شیعیان وجود دارد كه تاكيد می كند نبايد جانب «حدوث» یا «قدم» قرآن را گرفت. در قسمتی از نامه چنين آمده است: «به عقیده ما جدال و گفتگو درباره قرآن بدعت است و در گناه و مسئولیت آثار زشت ناشی از آن، سؤال کننده و جواب دهنده هر دو شریکند ... قرآن کلام خدا است؛ از پیش خود اسمی بر آن نگذار که در این صورت از ستمگران خواهی بود...».

امام هادی(ع) به هنگام ورود به سامرا، با استقبال مردم مواجه شده و در خانه «خزیمة بن حازم» سکنی داده شدند. به نقل شیخ «مفید»، در نخستین روز ورود امام به سامرا، متوکل دستور داد تا حضرت را یک روز در «خان صعالیک» نگاه داشته و روز بعد به خانه ای که برای اسکان حضرت در نظر گرفته بودند، بردند. در واقع این اقدام به قصد تحقیر امام(ع) انجام گرفت. امام(ع) تا پایان عمر خود در این شهر به سر برد و گرچه به ظاهر مورد احترام خلیفه بود؛ ولی در باطن دسیسه هایی از سوي متوكل علیه آن حضرت می شد که هیچ کدام در عمل موفق نبود.

برخورد امام هادی(ع) با متوكل گاهی تقيه بود و گاهی جواب زيركانه. امام درباره سوال متوکل از «عباس بن عبدالمطّلب» فرمود: من درباره شخصی که خدا اطاعت فرزندانش را بر مردم و اطاعت او را بر فرزندانش واجب کرده، جز نیکی چه می توانم بگوید؟ درباره سوال متوكل از آيه «یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلی یَدَیْهِ» كه درباره برخی از خلفا است، فرمود: آيا خليفه نام دو مردی را كه خدا به کنایت برده می خواهد فاش كند؟ همچنین متوکل اصرار داشت تا با حضورامام در مجالس بزم، حضرت را تحقیر کرده و از دیده ها بیندازد. و... .

در دوران اختناق شدید بني عباس، ارتباط امام هادی(ع) با شیعیان كاملاً دقيق و برنامه‌ريزي شده و تحت سیستم وکالت بود كه علاوه بر جمع‌آوری خمس و ارسال آن برای امام، در معضلات کلامی و فقهی، و در جا انداختن امامت امام بعدی، موقعیت محوری در منطقه خود داشتند. از این رو امام(ع) با تكذيب وکلای منحرف و جايگزينی افراد صالح، سعي داشتند نظام وکالت نقشی اساسی در تثبیت موقعیت سیاسی و فرهنگی شیعه ایفا ‌کند. از سویی وکلا توسط نامه با امام در ارتباط بودند و بخش عمده ای از معارف فقهی و کلامی آن بزرگواران، با نامه‌ به دست شیعیان‌ می رسید.

امام هادی(ع) در رساله مفصلی درباره تحريف قرآن، ضمن تاكيد بر اصالت قرآن، آن را معيار سنجش روایات و تشخیص صحیح از ناصحیح و تنها متن مورد استناد همه فِرَق اسلامی دانستند و با تقسيم اخبار به روایات حق و اخبار باطل به اجماع قاطبه امّت اشاره كردند كه قرآن حق است و هيچ ترديدي از سوی فرقه های اسلامی وجود ندارد.