کوثر در لغت به معنای خیر کثیر است. در بیان شأن نزول این سوره، در منابع تاریخی و حدیثی از قول صحابه و ائمه(ع) گفته شده که کوثر نهری پربرکت در بهشت است. نیز مفسران برای «کوثر» معانی دیگری ذکر کرده اند که به نظر می آید همگی آنها ذکر مصادیقی برای مفهوم خیر کثیر است. با این همه، اگر به این نکته توجه کنیم که دو فرزند پسر پیامبر اکرم(ص) در زمان کودکی فوت شدند و نیز به آیه سوم این عطف توجه داشته باشیم که وصف «بریده نسل بودن» را به دشمنان پیامبر برمی گرداند، به نظر می رسد باید مصداق اصلی «خیر کثیر» را اولاد و نسل و ذریه فراوان ایشان بدانیم. خیر کثیری که سرمنشأ اولیه آن، تولد حضرت زهرا(س) در خانه وحی بود. ذریه پیامبر(ص)، به عنوان نگهبانان اصلی آیین آسمانی اسلام و شریعتش، ائمه معصوم دوازده گانه اهل بیت(ع) بودند و غیر از آنها نیز بزرگان فراوانی از نويسندگان و فقها و محدثان و مفسران والامقام تاریخ اسلام، از همین ذریه بودند. چنین تفسیری از معنای «خیر کثیر»، مورد توجه مفسرین شناخته شده ای از اهل سنت مانند فخر رازی و آلوسی نیز بوده است.

فقهای اسلام با توجه به سبب و شأن نزول و ظَهر و بطن آيات، قاعده اى را به دست آورده‌ و با تمسك به آن، احكام را استنباط مى‌ كنند. آن قاعده عبارت است از: «اعتبار به گستردگى لفظ است، نه خصوصيّت مورد»؛ يعنى فقيه بايد خصوصيات مورد را كنار گذاشته و از جنبه هاى عمومى لفظ بهره بگيرد. به عنوان مثال در قرآن آمده: «مشرق و مغرب، از آن خداست! پس به هر سو رو کنید، رو به خدا کرده اید». اين آيه داراى ظَهر و بطن است و در ظاهر با آياتى كه ايجاب مى كند حتما رو به كعبه نماز بخوانيد منافات دارد؛ ولى با مراجعه به شأن نزول، اين تنافى برطرف مى شود.

یهود یا مشرکان مکه از پیامبر(ص) خواستند خدا را براى آنها توصیف کند، پیغمبر(ص) سه روز پاسخى نگفت، تا این سوره نازل شد و به آنها پاسخ داد.

پیغمبر(ص) به وسیله بعضى از یهود مورد سحر قرار گرفت و بیمار شد. جبرئیل سحر را بیرون آورد سپس این سوره را خواندند و پیامبر(ص) بهبود یافت. اما با توجه به اینکه این سوره مکی است و یهود در مدینه بودند و پیامبر(ص) نیز مورد سحر قرار نمی گیرد؛ زیرا در صورت سحر از مقاصد بزرگش باز می ماند و در روح او هم مؤثر خواهد بود که هر دو بعید است، این شأن نزول اشکال دارد.

این آیات درباره وليد بن مغيره مخزومى نازل شده است. وليد در مجلس مشرکان گفت: «شما گمان مى كنيد محمد ديوانه است؟!، آيا هرگز آثار جنون در او ديده ايد؟» گفتند: «نه» ... گفت: «... آيا هرگز سابقه دروغى درباره او داريد؟» گفتند: «نه او هميشه نزد ما به عنوان صادق و امين، شناخته مى شد». در اينجا قريش به وليد گفتند: «پس ... چه بگوييم؟» وليد گفت: «او فقط مرد ساحرى است؛ مگر نديده ايد ميان مردان و خانواده و فرزندان و دوستان ما جدايى مى افكند؟ ...». این کار ولید پیامبر اسلام را سخت آزرده کرد.

ابونعیم و دیگران نقل کرده اند که پیامبر(ص) فرمود: «اى على! خداوند مرا امر کرده که تو را به خود نزدیک کنم و به تو تعلیم دهم تا حفظ کنى و این آیه نازل شد: «وتعیهآ أذن واعیة»؛ (پس تو گوشهاى شنواى علم من هستى). قاضى عضد إیجى در «مواقف» نوشته: بیشتر مفسّران درباره آیه «وتعیهآ أذن واعیة» عقیده دارند که منظور، على(ع) است.

این آیات درباره ابوسفیان نازل شده که هر روز دو شتر بزرگ نحر مى کرد و خود و اطرافیانش از آن استفاده مى نمودند، اما  یتیمى که از او تقاضاى کمک کرد را با عصا دور کرد.

پیامبر(ص) به هنگام خارج شدن از مسجد الحرام با عاص بن وائل گفتگو نمود. گروهى از سران قریش که در مسجد نشسته بودند هنگامى که عاص بن وائل وارد مسجد شد به او گفتند: با کی صحبت مى کردى؟ گفت: با این مرد ابتر. این آیات نازل شد و پاسخ کوبنده ای به آنها داد.
 

مشرکان گفتند: اى محمّد تو از آئین ما پیروى کن، ما از آئین تو پیروى مى کنیم ... . پیغمبر(ص) فرمود من چیزى را همتاى او قرار نمی دهم. گفتند: لااقل خدایان ما را لمس کن تا تو را تصدیق کنیم. پیامبر(ص) فرمود: من منتظر فرمان پروردگارم هستم. در این هنگام این سوره نازل شد و آنها کاملا مأیوس شدند.

هنگامى که پیغمبر خواست دعوتش را علنى کند بر فراز کوه صفا فریاد زد: یا صَباحاهُ. بعد رو به مردم فرمود: اگر خبر دهم که سواران دشمن از کنار این کوه به شما حمله ور مى شوند، مرا تصدیق می کنید؟ آنها گفتند: ما از تو دروغى نشنیده ایم. پیامبر فرمود «اِنِّى نَذِیْرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدىْ عَذاب شَدِیْد». هنگامى که ابولهب این سخن را شنید گفت: «تَبّاً لَکَ أَ ما جَمَعْتَنا اِلاّ لِهذا». این سوره نازل شد و به او پاسخ داد.