آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان با بیان مراحل سه گانه جهان آفرینش، نقش تدبیر الهی را در خلقت و نظم آنها تشریح می کند. این سه مرحله شامل مراحل «تقدير»، «تدبير» و «توجيه» است. «تقدير» مقام اندازه گيرى خلقت موجودات، «تدبير» به راه انداختن آنها در مسير تعيين شده و «توجيه» نیز فراهم ساختن اسباب حركت براى رسيدن به مقصد نهايى است. تمام این مراحل در آیات فراوانی از قرآن به آنها اشاره شده و گویای این مطلب است که در همه جهان هستی هیچ موجودی نه در آغاز آفرينش و نه در مسير حركت خود به سوى هدف، بى برنامه نيست.

اراده الهی بر عبودیّت بندگان، اراده تشریعی است نه تکوینی. زیرا هدف از خلقت، عبادت و بندگی اجبارى نبوده است، بلکه عبادت توأم با اختیار است که ارزشمند است.
منظور از اراده تشریعی این است که خداوند برای هدایت انسان به مسیر عبودیت، به او «ارائه طريق» کرده است یعنی با وضع قوانین شرعی و بعثت انبیاء و ارسال رسل، راه عبودیت را به او نشان داده است.

درباره «اراده خداوند» در روايت آمده است كه: «اراده در مورد مخلوقات تصميم درونى، و افعالى كه بعد از آن ظاهر مى شود مى باشد؛ و امّا در مورد خداوند اراده او فقط به معنى ايجاد است، نه انديشه مى كند، و نه تصميم مى گيرد، و نه فكر مى كند؛ و اينگونه صفات از او منتفى است؛ چه اين كه اينها همه از صفات خلق است». روشن است كه حديث اشاره به «اراده فعلى» خداوند دارد و «اراده ذاتى» علم به نظام احسن است.

سوره «معارج» مسأله قدرت پروردگار را با سوگند مطرح كرده است؛ عبارت «مشرق ها و مغرب ها» اشاره پرمعنايى است به آفرينش عالم بزرگ، با نظم دقيق حاكم بر آنها. هر روز خورشيد از مشرق تازه اى طلوع و در مغرب جديدى غروب می كند. آفرينش خورشيد و كره زمين و نظم دقيق حركات آنها، دليل روشنى بر عموميت قدرت خداست؛ البتّه اگر مراد، مشرق ها و مغرب هاى زمين باشد، امّا اگر مشرق ها و مغرب هاى مجموعه كرات آسمانى و منظومه هاى عالم بالا باشد وسعت محتواى اين سوگند روشن تر مى شود.

امام علی(ع) در ارتباط با بزرگی و عظمت خدا می فرماید: «[او بزرگ است] اما نه به اين معنا كه حد و مرز جسمش طولانى است، [او با عظمت است] اما نه به اين معنا كه ابعاد جسمانى فوق العاده بزرگ دارد؛ بلكه شأن و مقامش بزرگ و والاست و سلطه اش با عظمت!»، در واقع بزرگى و عظمت خدا جنبه جسمانى ندارد، بلكه عظمت معنوى است؛ زيرا اگر او داراى جسم بزرگى بود حتماً اجزايى و زمان و مكانى داشت، حال آنكه از همه اينها برتر و بالاتر است.

امام علی(ع) در رابطه با اراده خداوند می فرماید: «هر گاه اراده چيزى كند، مى گويد: موجود باش و بلادرنگ موجود مى شود». اوامر خداوند همانند فعل اوست، تا اراده چيزى كند بلافاصله موجود مى شود. اگر اراده كند تا كائنات در يك لحظه موجود شوند در همان يك لحظه ايجاد مى شوند و اگر اراده كند به طور تدريجى و در طول هزاران سال يا ميليون ها سال به وجود آيند بى كم و كاست همان خواهد شد.

خداوند درباره سرنوشت انسان ها و اعمالشان می فرمايد: «و هرگز در مورد كارى نگو: من فردا آن را انجام می دهم، مگر اين كه خدا بخواهد». اين آيه تاكيد می كند كه مشيّت الهى فوق همه مشيّت ها است؛ يعنی تا او چيزى را اراده نكند واقع نمى شود. اگر خدا به انسان آزادى داده است براى آزمايش و تربيت است؛ البته مفهوم آزادى اراده، به معنی سلب قدرت از خدا نيست؛ چون اراده انسان يكى از عوامل است و صدها عامل ديگر هستند كه از قدرت انسان خارجند و به خدا مربوط مى شوند.

با نگاه به جهان هستى مى بينيم كه جهان مجموعه اى از پديده ها و حوادث است. سؤال اين است كه خداوندي كه علة العلل جميع ممكنات است و قديم و ازلى است چگونه موجودات يا حوادث در مقطع خاصّى از زمان رخ مى دهد و تداوم ندارد؟! پاسخ اين است كه خداوند فاعل بالأراده و بالاختيار است نه فاعل مجبور. وجود بعضى از ممكنات و عدم وجود بعض ديگر، يا وجود آنها در زمان خاصّى، دليل بر وجود صفت ديگرى غير از قدرت براى ذات پاك او مى باشد؛ و آن همان اراده و اختيار است.

«اراده» در انسان به اين صورت است كه قبلا چيزى را تصوّر مى كند، بعد فوائد آن را در نظر مى گيرد و پس از تصديق به فايده، شوق به انجام اين كار در او پديد مى آيد، سپس فرمان به عضلات صادر مى شود و انسان به سوى انجام كار حركت مى كند. ولى مى دانيم هيچ يك از اين مفاهيم در مورد خداوند معنی ندارد؛ زيرا اينها همه امورى حادث ‌اند، بلکه اراده خداوند بر دو گونه است: اراده ذاتى و اراده فعلى؛ اراده ذاتى خداوند عين علم و عين ذات او است و اراده فعلى خداوند عين ايجاد است.

منظور از «اراده تكوينى» اراده اى است كه سرچشمه وجود كائنات و هستى موجودات است و يا به تعبير ديگر عين ايجاد آنها مى باشد. امّا «اراده تشريعى» همان اراده اى است كه سرچشمه اوامر و نواهى الهى، و احكام و قوانين دينى است؛ و به تعبير ديگر عين اين احكام و قوانين است.