همان گونه که از گفتار بالا روشن شد، امام این سخن را در پاسخ یکى از یارانش که آرزوى حضور برادرش را در آن معرکه داشت بیان کرد و به او فرمود: «آیا قلب و فکر و علاقه برادرت با ماست؟!» (فَقال لَهُ عَلَیْهِ السَّلامُ: اَهَوى اَخیکَ مَعَنا؟) «او در پاسخ عرض کرد: آرى» (فَقالَ: نَعَمْ).
امام فرمود: «او نیز به طور مسلّم در این صحنه با ما بوده و حضور داشته است!» (فَقَدْ شَهِدَنا).
سپس افزود: «(نه تنها او حضور داشته بلکه براى تو بگویم که) گروهى در این لشکر ما حضور داشته اند که هم اکنون در صلب پدران و رحم مادرانند (هنوز متولّد نشده اند)» (وَلَقَدْ شَهِدَنا! فی عَسْکَرِنا هذا اَقْوام فی اَصْلابِ الرِّجالِ وَ اَرْحامِ النِّساءِ).
«همان اقوامى که زمانهاى آینده آنها را به وجود مى آورد و آشکار مى سازد و لشکر ایمان به وسیله آنها قوى و نیرومند مى شود!» (سَیَرْعَفُ بِهِمُ الزَّمانُ، وَ یَقْوى بِهِمُ الإیمانُ).
آرى آنها که در هر زمان و مکان در آینده دور و نزدیک با ما پیوند مکتبى دارند، همه جا با ما هستند هر چند تقدیر الهى در میان صفوف آنها در ظاهر جدایى افکند. ولى در عالم معنا همه با همند و در پیروزیها و برکات و حسنات الهى مشترکند.
جمله «سَیَرْعَفُ بِهِمُ الزَّمانُ» ترجمه تحت اللفظى اش چنین است: «زمان آنها را همانند خوف رعاف از بینى خود مى چکاند» این تعبیر ظاهراً اشاره به این است که همان گونه که خون در عروق انسان وجود دارد هرچند آشکار نیست ولى لحظه اى فرا مى رسد که آشکار مى شود و به سادگى و آسانى از بدن بیرون مى ریزد، آنها نیز در باطن و درون این جهان وجود دارند، ولى تدریجاً طبق زمانبندى الهى از مرحله کمون به مرحله ظهور مى رسند و به وظایف خود مى پردازند. ویژگى آنها در این است که: «وَیَقْوى بِهِمُ الإیمانُ; دین و ایمان به وسیله آنها نیرو مى گیرد (و در مسیر خدا و آیین حق گام بر مى دارند و رسالتى را که زمان و مکان بر عهده آنان گذارده است به درستى انجام مى دهند)».
در میان شارحان نهج البلاغه در این جا گفتگوهایى درباره نحوه حضور غایبان در گرفته است که آیا حضور آنها، حضور روحانى است؟ یعنى ارواح آنها که قبل از بدنها آفریده شده اند در آن جا حضور دارند، یا حضور بالقوّة است؟ یعنى گویى حضور دارند و چند ظاهراً حاضر نیستند؟
ولى ظاهر این است که منظور امام(علیه السلام) حضور در تقسیم حسنات و نتیجه ها و پاداشهاست. یعنى آنها که دلهایشان با ماست و در حزب و گروه ما «حزب الله» قرار دارند; در پاداشهاى الهى با ما سهیم و شریکند و به این ترتیب حضور معنوى در همه میدانهاى مبارزه حقّ و باطل دارند. همانها که در زمان خود همان وظایفى را انجام مى دهند که امروز ما انجام مى دهیم; گرچه دست تقدیر میان ما و آنها جدایى افکنده، ولى عقاید یکى است و برنامه هاى عملى یکى; و به همین دلیل همه در نتیجه کار یکدیگر سهیم و شریکند، بلکه در حقیقت آنها وجود واحدى هستند که هر زمان در لباسى تجلّى مى کنند.
همان گونه که لشکر باطل نیز چنین اند! آنها که در مسیر شیطان گام بر مى دارند عقایدشان فاسد و اعمالشان آلوده و کارشان ظلم و ستم و بیدادگرى است و دلهایشان در این مسیر باهم است، در جرایم اعمال و کیفرها سهیم و شریکند، همان گونه که شرح آن در ذیل خواهد آمد.
1. «رعاف»: خونى که از بینى بیرون آید. (فرهنگ عمید).
