همان گونه که در بالا اشاره شد، این خطبه نیز ناظر به جریانات جنگ «جمل» است. آن جا که امام(علیه السلام) پرچم را به دست فرزند شجاعش «محمّد بن حنفیه» مى سپارد و در عباراتى کوتاه و مؤثّر و دلنشین، قسمت مهمّى از دستورات جنگى را براى او در هفت جمله بیان مى دارد:
نخست مى فرماید: «اگر کوه ها متزلزل شود، تو تکان مخور!» (تَزُولُ الجِبالُ وَ لا تَزُلْ).
در واقع مهمترین مسأله در میدان جنگ، مسأله استقامت و پایمردى است که رسیدن به پیروزى بدون آن غیر ممکن است; و امام(علیه السلام) نیز در آغاز، روى همین مسأله انگشت مى گذارد. این جمله مى تواند اشاره اى به مضمون حدیث معروفى باشد که درباره مؤمن نقل شده است که مى فرماید: «اَلْمُؤمِنُ کَالْجَبَلِ الرّاسِخِ لا تُحَرِّکُهُ الْعَواصِفُ; فرد با ایمان همچون کوه پابرجاست که طوفانها و تندبادها آن را تکان نمى دهد»!
در حدیث دیگرى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: «اَلْمُؤمِنُ اَشَدُّ فِى دینِهِ مِنَ الْجِبالِ الرّاسِیَةِ وَ ذلِکَ اَنَّ الْجَبَلَ قَدْ یُنْحَتُ مِنْهُ وَ الْمُؤمِنُ لا یَقُدِرُ اَحَد عَلى اَنْ یَنْحَتَ مرنْ دینِهِ شَیْئاً; مؤمن، در دینش از کوه هاى پابرجا محکمتر است! چرا که کوه را گاهى مى تراشند، ولى از دین مؤمن چیزى کم و تراشیده نمى شود»!
سپس از این دستور کلى فراتر رفته و به جزئیاتى که در این زمینه مؤثر و کار ساز است مى پردازد; و در دوّمین جمله مى فرماید: «دندانهایت را به هم بفشار» (عَضَّ عَلى ناجِذِکَ).
«ناجذ» گاه به معناى دندانهایى که بعد از دندان «انیاب» واقع شده، تفسیر گردیده و گاه به معناى دندان عقل و گاه به معناى همه دندانها و یا همه دندانهاى آسیاب. و در این جا مناسب معناى سوّم است. گفته مى شود فشار آوردن روى دندانها دو فایده دارد: نخست این که ترس و وحشت را زایل مى کند و به همین دلیل هنگامى که انسان از ترس بلرزد اگر دندانها را محکم بر هم بفشارد لرزش او ساکت یا کم مى شود و دیگر این که استخوانهاى سر را محکم نگاه مى دارد و در برابر ضربات دشمن آسیب کمترى به آن مى رسد و شبیه این معنا در خطبه دیگرى از «نهج البلاغه» آمده است آن جا که مى فرماید: «وَ عَضُّوا عَلَى الاَضْراسِ فَاِنَّهُ اَنْبى لِلسُّیُوفِ عَنِ الْهامِّ; دندانها را روى هم فشار دهید که این کار تأثیر شمشیر را بر سر کمتر مى کند».
در سوّمین جمله با تعبیر بسیار زیبایى مى فرماید: «جمجمه خویش را به خدا عاریت ده!» (اَعِرِ اللهَ جُمْجُمَتَکَ).
اشاره به این که آماده ایثار، جانبازى و شهادت در راه خدا باش که این آمادگى مایه شجاعت و شهامت و پایمردى است! بعضى از شارحان «نهج البلاغه» از این جمله، پیشگویى و بشارت نسبت به سرنوشت «محمّد بن حنفیّه» در میدان جنگ «جمل» استفاده کرده اند دایر بر این که تو از این میدان سالم برون خواهى آمد چرا که در مفهوم عاریت، باز پس گرفتن نهفته شده است.
در چهارمین جمله مى فرماید: «قدمهایت را در زمین میخکوب کن!» (تِدْ فی الاَرْضِ قَدَمَکَ).
اشاره به این که فکر عقب نشینى و فرار از میدان هرگز در سر نپروران و در برابر دشمن ثابت قدم باش! همان گونه که قرآن مجید به مؤمنان دستور مى دهد: (یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا لَقیتُمْ فِئَة فَاثْبِتُوا; اى کسانى که ایمان آورده اید هنگامى که در میدان نبرد با گروهى روبه رو مى شوید ثابت قدم باشید»!
تفاوت این جمله با جمله اوّل ممکن است در این بوده باشد که جمله اوّل عدم تزلزل در فکر و روحیه را بیان مى کند و جمله اخیر عدم تزلزل ظاهرى و جسمانى و عقب نشینى نکردن را در نظر دارد.
در پنجمین جمله مى فرماید: «نگاهت به آخر لشکر دشمن باشد!» (اَرْمِ بِبَصَرِکَ اَقْصَى الْقَوْمِ).
این نگاه سبب مى شود که به تمام میدان و لشکر دشمن احاطه پیدا کند و آرایش جنگى را در همه جاى میدان زیر نظر بگیرد و از کم و کیف آن آگاه شود و محاسبات تهاجمى یا دفاعى خویش را بر اساس صحیح استوار سازد.
در ششمین جمله مى فرماید: «(بعد از آن که تمام لشکر و جوانب میدان را در نظر گرفتى) نظرت را فرو گیر!» (وَغُصَّ بَصَرک).
این جمله، یا به معناى حقیقى آن است که خود را در میدان، دائماً متوجّه مناطق دور دست که از تکرار نظر به آن، گاه ترس و رعبى به وجود مى آید، مشغول نکند و تنها به اطراف خود بنگرد (توجّه داشته باشید «غصّ بصر» به معناى بستن چشم نیست بلکه به معناى فرو انداختن و کوتاه کردن نگاه است) و یا به معناى کنایى است یعنى نسبت به کثرت نفرات و تجهیزات دشمن بى اعتنا باش و از آن چشم فروگیر و با شجاعت و شهامت بر دشمن بتاز و ضربات خود را بىواهمه بر او فرود آور!
شاهد این معنا جمله اى است که در خطبه دیگرى از نهج البلاغه آمده است آن جا که مى فرماید: «وَغُضُّوا الاَبْصارَ فَاِنَّهُ اَرْبَطُ لِلْجَاْشِ وَ اَسْکَنُ لِلْقُلُوبِ; چشمهاى خود را فرو گیرید تا قلب شما قویتر و روح شما آرامتر باشد».
در هفتمین و آخرین جمله به یک نکته بسیار مهم و اساسى که جنبه معنوى و روحانى دارد و مایه قوّت نفوس و آرامش خاطر مى باشد، اشاره مى کند و مى فرماید: «با این همه بدان که نصرت و پیروزى از سوى خداوند سبحان است!» (وَاَعْلَمُ اَنَ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِاللهِ سُبْحانَهُ).
اشاره به این که آنچه گفته شد تنها اسباب و مقدّمات از نظر ظاهر به حساب مى آید، آنچه مهم است اراده خداست که پیروزى و نصرت از آن سرچشمه مى گیرد; بر او دل ببند و به او تکیه کن و موفقیّت نهایى را از او بخواه که او بر هر چیزى قادر و تواناست و نسبت به بندگان با ایمان و مجاهد، رحیم و مهربان است! همان گونه که در قرآن مجید نیز مى خوانیم: «وَ مَا النَّصُرُ اِلاّ مِنْ عِنْدِاللهِ الْعَزیزِ الْحَکیم; پیروزى، تنها از سوى خداوند عزیز و حکیم است».
جالب این که قرآن مجید در آغاز این آیه سخن از یارى فرشتگان به میان مى آورد ولى با این حال مى فرماید: «تصوّر نکنید که نصرت و پیروزى به دست فرشتگان است، بلکه تنها به دست خداوند قادر، عالم و تواناست»!
1. به گفته بعضى از شارحان «نهج البلاغه» عبارت فوق از نظر معنا، یک جمله شرطیه است و در تقدیر «لو زالت الجبال لا تزل» مى باشد. (شرح «ابن میثم»، ج 1، ص 287).
2. «سفینة البحار»، ماده «امن».
3. «نهج البلاغه»، خطبه 124.
4. سوره انفال، آیه 45.
5. «نهج البلاغه»، خطبه 124.
6. سوره آل عمران ـ آیه 126.
