بعد از ستایش خداوندى که حمد را بهاى نعمتها و پناهگاه از بلاها و وسیله رسیدن به نعمت و بهشت جاویدان و موجب افزایش احسان و کرمش قرار داده، و درود بر پیامبر رحمت و پیشواى رهبران الهى و چراغ روشنى بخش امّت که ریشه هاى وجودش بزرگوارى و شاخسار آن شخصیّت و عظمت با سابقه، و سرچشمه پیدایش وجودش سراسر افتخار و شاخسار بلند اصل و نسبش پُربرگ و پُرثمر بوده است و بر اهل بیتش چراغهاى روشنى بخش تاریکیها و وسیله نجات امّتها و نشانه هاى روشن دین و وزنه هاى فضیلت و برترى، درود بر همه آنها باد، درودى که با فضل و بزرگوارى آنها برابرى کند و پاداش اعمال آنها قرار گیرد; پاداشى که مناسب پاکیزگى اصل و فرع آنهاست. درود بر آنها باد، تا زمانى که سپیده صبح گریبان شب را مى شکافد و ستارگان طلوع و غروب مى کنند.
من در آغاز جوانى و طراوات زندگى دست به تألیف کتابى در «خصایص و ویژگى هاى ائمه(علیهم السلام) » زدم که مشتمل بر خبرهاى جالب و سخنان برجسته آنها بود.
انگیزه این عمل را در آغاز آن کتاب یادآور شده ام و آن را آغاز سخن قرار داده ام. پس از گردآوردن خصایص امیرمؤمنان(علیه السلام) مشکلات و حوادث روزگار از اتمام بقیّه کتاب مرا بازداشت.
آن کتاب را به چندین باب و هر بابى را به چندین فصل تقسیم کرده بودم، در پایان آن فصلى بود که متضمّن سخنان جالب امام(علیه السلام) بود، از سخنان کوتاه در مواعظ، حکم، امثال و آداب، نه خطبه هاى طولانى و نه نامه هاى گسترده.
جمعى از دوستان آن را جالب و شگفت انگیز از جنبه هاى گوناگون دانستند و از من خواستند کتابى تألیف کنم که سخنان برگزیده امیرمؤمنان(علیه السلام) در جمیع فنون و بخشهاى مختلف، از خطبه ها، نامه ها، مواعظ و آداب در آن گرد آید، زیرا مى دانستند این کتاب متضمّن شگفتى هاى بلاغت و نمونه هاى ارزنده فصاحت و جواهر سخنان عرب و نکات درخشان از سخنان دینى و دنیوى خواهد بود که در هیچ کتابى جمع آورى نشده و در هیچ نوشته اى تمام جوانب آن گردآورى نگردیده، چه این که امیرمؤمنان سرچشمه فصاحت است و منبع بلاغت و زادگاه آن.
مکنونات بلاغت به وسیله او آشکار گردیده و قوانین و اصول آن از او گرفته شده و هر خطیب و سخنورى به او اقتدا نموده و همه واعظان بلیغ از سخن او استمداد جسته اند.
با این همه او همیشه پیشرو است و آنها دنباله رو، او مقدّم است و آنها مؤخّر، زیرا سخن او کلامى است که آثار علم الهى و رایحه سخن پیامبر(صلى الله علیه وآله) را به همراه دارد.
من خواسته آنها را اجابت کردم و این کار را شروع نمودم، در حالى که یقین داشتم سود و نفع معنوى آن بسیار است و به زودى همه جا را تحت سیطره خود قرار خواهد داد و اجر آن ذخیره آخرت خواهد بود.
منظورم این بود که علاوه بر فضایل بى شمار دیگر، بزرگى قدر و شخصیّت امیرمؤمنان را از این نظر روشن سازم و این که او تنها فردى است از میان تمام گذشتگان که سخنانى از آنها به جا مانده است، سخنان آن حضرت به آخرین مرحله فصاحت و بلاغت رسیده، گفتار او اقیانوسى است بى کرانه که سخن هیچ بلیغى به پایه آن نمى رسد. من خواستم در این مورد ـ در افتخار به امام(علیه السلام) ـ به قول شاعر معروف «فرزدق» متمثّل شوم که در مورد افتخار به پدران خود به شخصى به نام «جَریر» خطاب مى کند:
اُولئِکَ آبائى فَجِئْنى بِمِثْلِهِمْ *** إذا جَمَعْتنا یا جَریرُ الْمَجامِعُ
«اى جَریر! آنها پدران و نیاکان منند، اگر مى توانى در آن هنگام که در مجمعى گرد آمدیم، همانند آنها را براى خود برشمار».
من مشاهده کردم سخنان آن حضرت بر مدار «سه اصل» مى چرخد:
نخست خطبه ها و اوامر، دوّم نامه ها و رسائل و سوّم کلمات حکمت آمیز و مواعظ، به این دلیل با توفیق الهى تصمیم گرفتم ابتدا خطبه هاى زیبا، سپس نامه هاى جالب و بعد از آن کلمات کوتاه و حکمت آمیز آن حضرت را برگزینم، براى هر کدام از آنها بابى و صفحات ویژه اى در میان هر باب و باب دیگر اختصاص دادم تا این که اگر در آینده به موارد دیگرى دست یابم بر آن بیفزایم و هر گاه سخنى از آن حضرت در مورد بحث و مناظره یا پاسخ سؤال و یا منظور دیگرى بود که به آن دست یافتم ولى جزء هیچ یک از این سه بخش نبود، آن را در مناسبترین و نزدیکترین بخش قرار دادم و بسا در میان آنچه برگزیده ام، فصول غیر منظّم و سخنان جالب غیر مرتّبى آمده، این به خاطر آن است که من نکته ها و جملات درخشان آن حضرت را جمع مى کنم و منظورم حفظ تمام پیوندها و ارتباطات کلامى نیست.
از شگفتیهاى حضرتش که بدان ممتاز و بى همتاست این که اگر کسى در گفتار آن حضرت پیرامون زهد و مواعظ تأمّل کند ـ و خود را از قید این اندیشه برهاند که این سخن شخصیّتى عظیم القدر و نافذالأمر است که همه در برابرش سر تعظیم فرود مى آورند ـ بى گمان آن را سخن زاهدى مى پندارد که جز در وادى زهد قدم ننهاده و اشتغالى غیر از عبادت نداشته است.
یقین مى کند این سخن از کسى است که در گوشه خانه اى تنها و دور از اجتماع، یا در کنار کوهى قرار گرفته که جز صداى خودش را نمى شنود و غیر خویش دیگرى را نمى بیند و همواره مشغول عبادت مى باشد.
هیچ گاه نمى تواند باور کند که این سخن کسى است که به هنگام جنگ با شمشیر کشیده در دریاى لشکر دشمن فرو مى رفت و پهلوانان و جنگجویان نیرومند را بر زمین مى افکند و گردن گردنکشان را قطع مى کرد و هنگامى که به لشکرگاه باز مى گشت از دم شمشیر او خون مى چکید و او با این حال پیشواى زاهدان و برترین صالحان است و این از فضایل عجیب و شگفتى زا و ویژگى هاى ظریف آن حضرت است که جمع میان اضداد و صفات گوناگون و متضاد کرده است.
بسیار مى شد که من در این باره با برادران گفتگو مى کردم و شگفتى آنان را از این ویژگى خاصّ امام(علیه السلام) برمى انگیختم و به راستى این خود جاى عبرت و شایسته اندیشه و فکر است.
(این نکته نیز شایان ذکر است که) بسا در اثناى سخنان انتخاب شده، الفاظ یا مفاهیم مکرّرى آمده است. عذر من در این باره این است که در روایات مربوط به سخنان امام(علیه السلام)اختلاف شدیدى است، گاهى سخنى را در روایتى یافتم و همان طور که بوده آن را نقل کردم سپس روایت دیگرى به دستم رسیده در همان موضوع، امّا با روایت قبل یکسان نبوده، یا به خاطر مطالب بیشترى که داشته و یا به خاطر لفظ جالب ترى که در آن به کار رفته لازم بود آن را نیز بیاورم.
علاوه بر این ممکن است بر اثر طولانى شدن مدّت، آنچه در پیش نوشته بودم فراموش شده باشد و قسمتى از آن در اثر سهو و نسیان و نه از روى عمد دوباره آمده باشد.
با این حال هرگز ادّعا نمى کنم که من به همه جوانب سخنان امام(علیه السلام) احاطه پیدا کرده ام، به طورى که هیچ کدام از سخنان او از دستم نرفته باشد. بلکه بعید نمى دانم که آنچه نیافته ام، بیش از آن باشد که یافته ام و آنچه در اختیارم قرار گرفته کمتر است از آنچه به دستم نیامده، امّا وظیفه من غیر از تلاش و کوشش و سعى فراوان براى یافتن این گم شده ها نیست و از خدا مى خواهم در این راه مرا راهنمایى کند!
بعد از تمام شدن کتاب چنین دیدم که نامش را «نهج البلاغه» بگذارم زیرا این کتاب درهاى بلاغت را به روى بیننده مى گشاید و خواسته هایش را به او نزدیک مى سازد.
این کتاب هم مورد نیاز دانشمندان و علماست و هم دانشجویان و متعلّمان، و خواسته شخص «بلیغ» و «زاهد» هر دو در آن یافت مى شود.
در لابه لاى کلمات امام(علیه السلام) سخنان شگفت انگیزى درباره توحید، عدل و تنزیه خداوند از شباهت به خلق مى بینیم که هر تشنه اى را سیراب مى کند و هر بیمارى را شفا مى بخشد و زنگار هر شبهه اى را مى زداید.
از خداوند بزرگ توفیق و نگهدارى از لغزش را خواستارم و نیز مى خواهم که به من در این راه قدرت و توان بخشد و از خطاى فکر، پیش از خطاى زبان و از خطاى سخن پیش از لغزش قدم، به او پناه مى برم. او مرا کفایت مى کند و بهترین حافظ و یاورست.
* * *
