همان گونه که در آغاز خطبه خواندیم مرحوم سیّد رضى تصریح مى کند که این خطبه بعد از بازگشت امام(علیه السلام) از صفّین ایراد شده است. حال و هواى خطبه نیز تناسب با این معنا دارد زیرا شرح احوال مردم در عصر جاهلیّت، بازگو کننده این حقیقت است که از تکرار جاهلیّت دوّم برحذر باشند و اجازه ندهند بازماندگان عصر جاهلیّت که عمدتاً لشکر شام را در میدان صفّین تشکیل مى دادند، در رسیدن به نیّات سوء خود موفّق شوند. و نیز تأکید مى کند که دست به دامان اهل بیت پیامبر بزنند تا از خطراتى که اسلام را در آن زمان تهدید مى کرد رهایى یابند، چرا که اگر به آنها تمسّک جویید هرگز گمراه نخواهید شد: «قرآن و اهل بیت».
از این جا روشن مى شود که آنچه ابن ابى الحدید در یک داورى عجولانه درباره زمان صدور خطبه گفته است، صحیح به نظر نمى رسد. او مى گوید حال و هواى آخر خطبه متناسب با زمان بازگشت از صفّین نیست چرا که آن زمان بر اثر حادثه حکمیّت و نیرنگ عمروبن عاص و تقویت معاویه و مشکلات دیگرى که در لشکر آن حضرت ظاهر گشت مناسب چنین سخنى نبود، بلکه تناسبى با آغاز خلافت آن حضرت دارد و اگر سیّد رضى زمان صدور آن را بعد از بازگشت از صفّین دانسته،اشتباهى از او نیست، او آنچه را در کلمات پیشینیان یافته، بازگو کرده است و چه بسا اشتباه از سابقین باشد.
به گفته بعضى از دانشمندان این سخن را درباره کسى باید گفت که کوه علم و دریاى وقار و اسطوره مقاومت و جهاد نباشد.
شخصى با سعه صدر على(علیه السلام)هرگز در برابر چنین حادثه اى خودش را نمى بازد و روح بلند و فکر گسترده او اجازه نمى دهد که پریشان حال و مضطرب و مشوّش گردد، بلکه به عکس، همان گونه که گفتیم این خطبه به مردم هشدار مى دهد که تسلیم تبلیغات مسموم و تلاشهاى شیطانى حاکمان شام نشوند و از بازگشت به عصر جاهلیّت بپرهیزند و آن گونه که حق به اهلش بازگشته، دست از آن برندارند و محکم، تا آخر بایستند.
این که ابن ابى الحدید معتقد است پیروزى در این میدان از آن معاویه بود و با جمله: «اَلآنَ اِذْ رَجَعَ الْحَقُّ اِلى اَهْلِهِ; اکنون حق به اهلش بازگشته» تناسبى ندارد صحیح به نظر نمى رسد; زیرا:
اولا: معاویه هرگز در این میدان پیروز نشد، تنها از یک شکست قطعى بر اثر نیرنگ عمروبن عاص نجات یافت و على(علیه السلام) همچنان حق را در اهلش (خودش و اهل بیت) مى بیند و به مردم هشدار مى دهد، مراقب باشند که حق از اهلش گرفته نشود.
ثانیاً: داستان حکمیّت و داورى زشت و ظالمانه عمروبن عاص ـ بر خلاف آنچه بسیارى فکر مى کنند ـ به هنگام حضور امام در صفّین واقع نشد بلکه چند ماه بعد از آن صورت گرفت و جالب این که خود ابن ابى الحدید در جاى دیگر به این معنا تصریح کرده است.
بنابراین اگر ابن ابى الحدید مى خواهد جمله اخیر خطبه را دلیل بر این بگیرد که این خطبه بعد از جنگ صفّین نبوده، دلیل نادرست و شاهد باطلى است.
1. شرح ابن ابى الحدید، ج 1، ص 143 (با کمى تلخیص).
