او یکى از فرزندان رشید امیرمؤمنان على(علیه السلام) است و «حنفیّه» لقب مادر اوست و اسمش «خوله» دختر یکى از مردان با شخصیّت طایفه «بنى حنیفه» است که در یکى از جنگهاى اسلامى اسیر شد و مى خواستند او را بفروشند; على(علیه السلام) او را آزاد کرد و به همسرى خود درآورد. او شجاعت را از على(علیه السلام) به ارث برده بود و مى گویند گاهى زره هاى محکم را با دست پاره مى کرد و به همین دلیل امام(علیه السلام) در جنگ «جمل» پرچم را به دست او سپرد و در جنگ «صفّین» جناح چپ سپاه على(علیه السلام) به دست او و «محمّد بن ابى بکر» و «هاشم مرقال» بود.
او نسبت به امام حسن و امام حسین(ع) بسیار متواضع بود و فرزندان علی(ع) از حضرت فاطمه را بسیار احترام می گذارد. روزی به او گفتند علی تو را به میدانهای خطرناک می فرستد ولی از فرستادن حسن و حسین خود داری می کند، در حالی که آنها هم برادر تواند! او در خواب می گوید: حسن و حسین همچون چشمان او هستند و من همچون بازوان او و انسان به وسیله ی بازوهایش از چشمش دفاع می کند».
بعضى «محمّد بن حنیفیّه» را متّهم مى کنند که او بعد از امام حسین(علیه السلام)دعوى امامت داشت و یا حتّى دعوى مهدویّت! ولى مرحوم «شیخ مفید» در این زمینه سخن روشنى دارد، مى گوید: «محمّد حنفیّه» هرگز ادّعاى امامت نکرد و کسى را به سوى خود فرانخواند (بلکه دیگران چنین نسبت هایى به او داده اند و مدّعى امامت و یا مهدویّت او بوده اند و طایفه «کیسانیّه» جزء چنین مدّعیانى محسوب مى شوند».
«محمّد حنفیّه» در سال 81 هجرى در سنّ شصت و پنج سالگى دارفانى را وداع گفت. درباره محل دفن او اختلاف است، بعضى مى گویند در «طائف» بدرود حیات گفت و در همان جا دفن شد و بعضى مى گویند در «بقیع» به خاک سپرده شد و گاه محلّ وفات او را کوه «رَضْوى» در نزدیکى مدینه دانسته اند.
یکى از نشانه هاى جلالت مقام او این است که امام حسین(علیه السلام) هنگامى که مى خواست از مدینه به سوى مکّه حرکت کند او را وصى و نماینده خود در مدینه قرارداد تا اخبار آن جا را به او برساند و وصیتنامه معروف خود را که در مقاتل آمده، به او سپرد.
1. رجال «مامقانى»، «سفینة البحار» و «مفتاح السّعادة» و «شرح ابن ابى الحدید».
