آخرین سخن در این مقدّمه، سخن کوتاهى درباره شروح و ترجمه هایى است که دانشمندان اسلام از عصر «سیّد رضى» تا کنون درباره این کتاب بزرگ داشته اند و به نظر مى رسد هر چه از عصر «سیّد رضى» دور مى شویم این شروح و تفسیرها و ترجمه ها افزایش مى یابد و این به خاطر آن است که این گنجینه بزرگ روز به روز بهتر شناخته مى شود و کنگره هاى مختلفى که در این اواخر درباره نهج البلاغه گرفته شده و مى شود، شاهد گویاى دیگرى بر این مدّعاست.

«مرحوم علاّمه امینى» در جلد چهارم کتاب نفیس «الغدیر» در شرح حال «مرحوم سیّد رضى» به این مسأله اشاره کرده، مى گوید:

«از زمانى نزدیک به عصر (مرحوم سیّد) تا کنون بیش از هفتاد شرح بر نهج البلاغه نگاشته شده است...».

سپس به ذکر یک یک آنها با نام مؤلّفان و تاریخ وفات آنها پرداخته و به اضافه ترجمه هایى که در این اواخر به آن افزوده شده، تعداد «هشتاد و یک شرح و ترجمه» را نام مى برد.(1) و طبیعى است که هر کدام از این شروح (همانند تفاسیر قرآن)، نهج البلاغه را از زاویه یا زوایاى ویژه اى مورد توجّه قرار داده اند، بعضى به نکات ادبى پرداخته و برخى به نکات تاریخى و پاره اى به مسائل فلسفى یا مسائل تربیتى و اجتماعى توجّه کرده اند.

نویسنده تواناى کتاب «مصادر نهج البلاغه» در کتاب خود از یکصد و ده شرح و تفسیر نام مى برد و بعضى از فضلا در کتابنامه نهج البلاغه اسامى سیصد و هفتاد کتاب را در شرح و ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نوشته اند.(2) ولى با این همه باید اعتراف کرد که گویى این کتاب بزرگ هنوز دست نخورده است و نیاز به شروح فراوان دیگرى دارد که گوهرهاى معانى آن را از درون صدف الفاظ بیرون کشند و در دریاى بیکران نهج البلاغه به غوّاصى پرداخته، لؤلؤهاى معانى را بیرون آورند و نیازهاى این عصر و زمان و اعصار و ازمنه آینده را از آن بیرون کشند زیرا ابعاد نهج البلاغه همچون ابعاد وجود «على»(علیه السلام) آن چنان وسیع و گسترده است که به این آسانى نمى توان بر آن دست یافت.

البتّه شروح و ترجمه هایى که در بالا به آن اشاره شد، همه کامل و گسترده نیست و بعضى از آنها تنها بخشى از «نهج البلاغه» را مورد شرح قرار داده است و در میان این شروح بعضى وسیع تر و کامل تر و داراى امتیازات خاصّى است که در ذیل به بخشى از آنها اشاره مى شود:

1ـ «أعلام نهج البلاغة» که به گفته «علاّمه امینى» قدیمى ترین شرح نهج البلاغه است و مؤلّف آن «على بن الناصر» از معاصران مرحوم «سیّد رضى» است.

2ـ «منهاج البراعة» نوشته «سعیدالدین هبة الله قطب راوندى» از علماى قرن ششم هجرى.

3ـ شرح «ابن أبى الحدید معتزلى» از علماى قرن هفتم در بیست جلد که از مشهورترین شروح نهج البلاغه است.

4ـ «شرح ابن میثم بحرانى» از علماى قرن هفتم که آن نیز از شروح گسترده و جالب است.

5ـ شرح دیگرى به نام «منهاج البراعة» نوشته مرحوم «حاج میرزا حبیب الله موسوى خویى» از علماى قرن سیزده و چهارده هجرى که به شرح خویى معروف است.

6ـ شرح «شیخ محمّد عبده» از علماى معروف اهل سنّت که در قرن سیزدهم مى زیسته است.

جمعى از بزرگان و فضلاى معاصر نیز شرح هاى جالب و قابل ملاحظه اى براى نهج البلاغه نگاشته اند که ذکر همه آنها به طول مى انجامد.

قابل توجّه این که عالم بزرگوار «مرحوم محدّث تهرانى» در کتاب «الذریعة» حدود یکصد و چهل شرح را بر نهج البلاغه از علماى شیعه نام مى برد و شانزده شرح را از علماى اهل سنّت، قدیمى ترین آن شرحى است که از فخر رازى (متوفّى 606 هجرى) بر آن نگاشته است.(3)

* * *

1. الغدیر، ج 4، ص 186 تا ص 193.
2. المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغة، ص 10 (قابل توجّه این که در مصادر نهج البلاغه شماره هاى شروح صد و یک نوشته شده نه صد و ده).

3. الذریعة، ج 14، ص 111 تا ص 160.