در فراز بالا از کلام مولا على(علیه السلام) اشارات پرمعنایى به فلسفه و اسرار حجّ شده است. در روایات اسلامى نیز تعبیرات آموزنده و سازنده اى در این زمینه دیده مى شود و از مجموع آنها مى توان گفت که این مناسک بزرگ در حقیقت داراى چهار بعد است: بعد اخلاقى و عبادى، بعد سیاسى و اجتماعى، بعد فرهنگى و بعد اقتصادى.
در بُعد اخلاقى و عبادى که مهمترین فلسفه حج را تشکیل مى دهد تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و تقویت پایه هاى تقوا و اخلاص مطرح است. تعبیر معروفى که در احادیث اسلامى آمده که مى گوید: «یَخْرُجُ مِنْ ذُنُوبِهِ کَهَیْئَتِهِ یَوْمَ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ; کسى که حجّ خانه خدا را (از روى اخلاص و توجّه و با حفظ آداب و اسرار آن) انجام دهد از گناه پاک مى شود همانند روزى که از مادر متولّد مى شود!» دلیل روشنى براى تأثیر حجّ بر روح و جان انسان است که او را از همه آلودگیها پاک مى کند و آثار گناهانى که یک عمر در دل نشسته است، مى زداید و این بزرگترین فایده اى است که نصیب زوّاربیت الله الحرام مى شود. اگر آنها به اسرار اعمال و مناسکى که انجام مى دهند دقیقاً توجّه داشته باشند، هر گامى که برمى دارند گامى به سوى خدا نزدیک تر مى شوند و معبود و محبوب حقیقى را در همه جا حاضر مى بینند. آرى حج یک تولّد دوباره است!
کسانى که حج را با تمام وجودشان درک مى کنند آثار معنوى و روحانى آن را تا پایان عمر در دل خویش احساس مى کنند و شاید به همین دلیل است که حج، یکبار، در تمام عمر واجب شده است.
در بُعد سیاسى و اجتماعى، هرگاه این مراسم آن گونه که اسلام دستور داده و ابراهیم بت شکن، جهانیان را به آن فرا خوانده انجام گیرد، سبب عزّت مسلمین و تحکیم پایه هاى دین و وحدت کلمه و مایه قدرت و شوکت در برابر دشمنان و برائت از مشرکین جهان خواهد بود.
این گنگره عظیم الهى که هر سال در کنار خانه خدا تشکیل مى شود، بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش و تقویت پیوند برادرى و خنثى کردن توطئه هاى دشمنان و باطل کردن نقشه هاى شیطانى آنها مى دهد. مجموعه اى این چنین فراگیر و همگانى با انگیزه هاى بسیار والاى معنوى در دنیا بى نظیر است. افسوس که مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را درنیافته اند وگرنه هر سال مى توانستند در زیر سایه حج، بزرگترین خدمت را به اسلام و شدیدترین ضربه را بر پایه کفر بزنند، به همین دلیل در بعضى از روایات اسلامى آمده است: «لا یَزالُ الدّینُ قائِماً ما قامَتِ الْکَعْبَةُ; آیین اسلام برپاست تا کعبه برپاست».
گویا بعضى از دشمنان قسم خورده اسلام به خوبى قدرت عظیم حج را در مسائل سیاسى دریافته اند که شدیدترین موضع گیرى را در برابر آن داشته اند. «گلادستون» نخست وزیر سیاستمدار انگلستان در گفتار معروفى در مجلس عوام آن کشور گفت: «مادام که نام محمّد در مأذنه ها (صبح و شام) به عظمت یاد مى شود و قرآن برنامه زندگى مسلمانان است و حج (هر سال با شکوه تمام) برگزار مى گردد، جهان مسیحیّت در خطر بزرگى است و ما از اصلاح جهان (البتّه اصلاح از دیدگاه خودشان که مساوى با استعمار است) عاجز خواهیم بود».
در بعضى از نقلها جمله هاى دیگرى نیز بر آن افزوده شده و آن این است که «گلادستون» در ذیل این سخن افزود: «بر شما سیاستمداران مسیحى واجب است که نام محمّد را از اذان مسلمانان حذف کنید و یاد او را از خاطره ها ببرید و قرآن را بسوزانید و کعبه را ویران کنید»!
این جمله نیز معروف است که یکى از رجال مسیحیّت و غرب مى گوید: «واى بر مسلمانان اگر معناى حج را نفهمند و واى بر دیگران اگر مسلمانان معناى حج را بفهمند».
بدیهى است آنها قرآن را به صورت ظاهر هرگز نمى سوزانند و براى ویران کردن کعبه هرگز موفّق نمى شوند ولى مى تواند در صورت غفلت مسلمین، احکام اسلام را از بین ببرند و حج را از محتوا خالى کنند.
در بُعد سوّم یعنى بُعد فرهنگى همان گونه که در اخبار اسلامى نیز آمده این مراسم بزرگ سبب مى شود که آثار رسول الله و ائمه معصومین(علیهم السلام) از آن اجتماع بزرگ به همه جاى دنیا پخش شود و حضور دانشمندان بزرگ اسلامى از تمام کشورها ـ اعم از علماى بزرگ دین و اساتید فنون دیگر و گویندگان و نویسندگان که همه ساله عده اى از آنان از تمام جهان اسلام در این مراسم شرکت مى کنند ـ فرصت خوبى براى مبادله افکار و اطلاعات و دانستنیها و احیاى آثار رسول الله(صلى الله علیه وآله) و ائمه دین(علیهم السلام) به آنها مى دهد.
در بُعد چهارم یعنى فلسفه اقتصادى حج، در روایات اسلامى نیز اشاره شده است که حج مى تواند قدرت اقتصادى مسلمین را بیشتر کند و از تنگناهاى مالى برهاند.
ممکن است افرادى تصوّر کنند که حج را با مسائل اقتصادى چه کار، ولى هنگامى که به این نکته دقّت کنیم که خطرناکترین مشکل مسلمانان امروز وابستگى اقتصادى آنها به بیگانگان است چه مانعى دارد که در کنار مراسم حج، کنگره ها و سمینارهاى بزرگى از اقتصاددانان جهان اسلام تشکیل شود و به عنوان یک عبادت الهى و نجات مسلمین از چنگال فقر و وابستگى به بیگانگان، درباره مشکلات اقتصادى جهان اسلام بیندیشند و طرح هاى سازنده اى تهیّه کنند؟ مسأله، جنبه شخصى ندارد که سر از دنیاپرستى بیرون آورد، بلکه هدف تقویت کلّ جهان اسلام و نجات از فقر و خدمت به عظمت مسلمین است.
از آنچه در بالا آمد عمق کلام مولا على(علیه السلام) در این بخش از خطبه ـ که حجاج خانه خدا را به فرشتگان طواف کننده گرد عرش الهى تشبیه مى کند و این مراسم را سبب گردآورى انواع سودها در این تجارت خانه بزرگ الهى مى شمرد ـ روشن مى شود و شاید به همین دلیل است که در این بخش از خطبه، تنها انگشت روى حجّ بیت الله الحرام گذارده شده است، چرا که عبادتى است اجتماعى و همگانى که دنیا و آخرت و اخلاق و معنویّت و عظمت و شوکت و قدرت در آن جمع است.
البتّه بحث پیرامون حج بسیار گسترده تر از آن است که در بالا آمده ولى از آن جا که مولا امیرمؤمنان(علیه السلام) در خطبه هاى دیگرى از نهج البلاغه نیز به مسأله حج و بیان نکات دیگرى از آن پرداخته، شرح بیشتر را به آن خطبه ها موکول مى کنیم تا حقّ همه این کلمات بزرگ تا آن جا که میسّر است، ادا شود.
* * *
1. بحارالانوار، ج 99، ص 26.
2. فروع کافى، ج 4، ص 271 (باب انه لو ترک الناس الحج لجائهم العذاب).
3. راهنماى حرمین شریفین، ج 1، ص 54 (به نقل از گفتار ماه).
4. در روایتى که هشام بن حکم از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است به همه این فلسفه هاى چهارگانه به طور اجمال اشاره شده است (وسائل الشیعه، ج 8، ص 9) براى توضیح بیشتر درباره فلسفه حج مى توانید به ج 14 تفسیر نمونه مراجعه کنید.
