این خطبه از مهمترین خطبه هاى نهج البلاغه است و چون مسائل مربوط به خلافت بعد از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را بى پرده شرح مى دهد براى گروهى جنجال برانگیز شد است. نکته هایى در این خطبه وجود دارد که در هیچ یک از خطبه هاى نهج البلاغه نیست و در عین کوتاهى، یک دوره تاریخ اسلام مربوط به عصر خلفاى نخستین در آن خلاصه شده است. تحلیلهاى دقیق و جالبى دارد که براى صاحب نظران، بسیار قابل مطالعه است و نکاتى در آن دیده مى شود که در هیچ جاى دیگر دیده نخواهد شد.
قبل از ورود در شرح و تفسیر این خطبه اشاره به چند نکته لازم به نظر مى رسد:
1ـ نام خطبه: نام این خطبه از جمله آخر آن گرفته شده است که امام(علیه السلام) در پاسخ تقاضاى «ابن عباس» براى ادامه خطبه، به او فرمود: «تِلْکَ شِقْشِقَة هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ» که معادل آن در فارسى چنین است: «این شعله آتشى بود که از دل زبانه کشید و فرو نشست» و به این ترتیب درخواست «ابن عباس» را براى ادامه سخن رد کرد، چون حال و هوایى که امام(علیه السلام) را براى بیان آن سخنان آتشین و حسّاس آماده کرده بود تغییر یافت، زیرا کسى از میان جمعیّت برخاست و نامه اى به دست حضرت داد و فکر امام(علیه السلام) را به مسائل دیگرى متوجّه ساخت.
2ـ زمان صدور: در مورد زمان صدور این خطبه در میان شارحان نهج البلاغه گفتگوست، بعضى مانند «محقق خویى» معتقدند: از محتواى خطبه و همچنین اسناد و طرق آن استفاده مى شود که این سخنان را در اواخر عمر شریفش بعد از ماجراى جنگ «جمل و صفّین و نهروان» و پیکار با «ناکثین و قاسطین و مارقین» ایراد فرموده و انصافاً محتواى خطبه نیز این نظر را تأیید مى کند.
3ـ مکان ایراد خطبه: جمعى از شارحان نهج البلاغه از ذکر مکان صدور خطبه خاموشند ولى بعضى معتقدند که امام(علیه السلام) آن را بر فراز منبر «مسجد کوفه» ایراد فرموده و «ابن عباس» مى گوید: «امام(علیه السلام) آن را در «رُحبه» ایراد فرمود و این در موقعى بود که سخن از مسأله خلافت به میان آمد، طوفانى در قلب مبارک امام(علیه السلام)برخاست و این سخنان را ایراد فرمود».
4ـ سند خطبه: در مورد سند خطبه نیز گفتگوست. بعضى گفته اند: این خطبه از خطبه هاى متواتر است و بعضى به عکس، گفته اند این خطبه از على(علیه السلام) نیست و او هرگز از مسأله خلافت شکایت نکرده، بلکه ساخته و پرداخته «سیّد رضى» مى باشد.
شارح معروف، «ابن میثم بحرانى» مى گوید: این دو ادعا هر دو باطل و در طریق افراط و تفریط است. سند خطبه به حدّ تواتر نرسیده و از طرفى این ادّعا که از سخنان «سیّدرضى» است نیز بى پایه است (و حق این است که از على(علیه السلام)صادر شده است).
اشکال تراشى در سند این خطبه، به خاطر این نیست که ضعف و فتورى در آن راه دارد و یا با سایر خطبه هاى نهج البلاغه از نظر ارزش متفاوت مى باشد، بلکه به عکس، چنان که خواهد آمد این خطبه داراى اسناد متعدّدى است که در بعضى از خطبه هاى بعضى نهج البلاغه این همه اسناد وجود ندارد.
به هر حال از جمله اسنادى که غیر از نهج البلاغه براى این خطبه ذکر شده، اسناد زیر است:
الف ـ «ابن جوزى» در کتاب «تذکرة الخواص» مى گوید: این خطبه را امام(علیه السلام)در پاسخ کسى ایراد فرمود که هنگامى که امام(علیه السلام) به منبر رفته بود از آن حضرت پرسید: «مَا الَّذى اَبْطَاَ بِکَ اِلَى الآن; چه چیز سبب شد که تا این زمان زمام خلاف را به دست نگیرى»؟
این سخن نشان مى دهد که «ابن جوزى» طریق دیگرى براى این خطبه در اختیار داشته است; زیرا سؤال این جوان در نهج البلاغه مطرح نیست حتماً «ابن جوزى» از طریق دیگرى گرفته است.
ب ـ شارح معروف «ابن میثم بحرانى» مى گوید: این خطبه را در دو کتاب یافتم که تاریخ تألیف آنها، قبل از تولّد «سیّد رضى» (ره) بوده است:
نخست در کتاب «الانصاف» نوشته «ابوجعفر ابن قُبّه» شاگرد «کعبى»، که یکى از بزرگان «معتزله» است که وفات او قبل از تولّد «سید رضى» است.
دیگر این که نسخه اى از آن را یافتم که بر آن، خط «ابوالحسن على بن محمّد بن فرات» وزیر «المقتدربالله» بود و این، شصت و چند سال قبل از تولّد سیّد رضى بوده است. سپس مى افزاید: «بیشترین گمان من این است که آن نسخه مدّتى قبل از تولّد ابن فرات نوشته شده بوده است».
«ابن ابى الحدید» نیز مى گوید: استادم «واسطى» در سال 603 از استادش «ابن خشاب» چنین نقل کرد که او در جواب این سؤال که آیا این خطبه مجعول است؟ گفت: نه به خدا سوگند! من مى دانم که کلام امام(علیه السلام) است همان گونه که مى دانم اسم تو «مصدق بن شبیب واسطى» است. من ادامه دادم و گفتم: بسیارى از مردم مى گویند این از سخنان «سیّد رضى» است. او در پاسخ گفت: «سیّد رضى و غیر سیّد رضى کجا، و این بیان و این اسلوب ویژه کجا؟! ما رساله هاى سیّد رضى را دیده ایم و روش و طریقه و فن او را در نثر شناخته ایم، هیچ شباهتى با این خطبه ندارد» سپس افزود:
«به خدا سوگند من این خطبه را در کتابهایى یافته ام که دویست سال قبل از تولّد «سیّد رضى» تصنیف شده است. من این خطبه را با خطوطى دیده ام که آنها را مى شناسم و مى دانم خط کدام یک از علما و اهل ادب است پیش از آن که پدر رضى متولّد شود».
سپس «ابن ابى الحدید» مى گوید: من نیز خودم قسمت مهمّ این خطبه را در نوشته هاى استاد «ابوالقاسم بلخى» که از علماى بزرگ «معتزله» بود یافته ام و او معاصر «المقتدر بالله» بود که مدّت زیادى قبل از تولّد «سیّد رضى» مى زیسته است و نیز بسیارى از آن را در کتاب «ابن قُبّه» (که از متکلّمان امامیّه است) به نام «الانصاف» یافتم و او از شاگردان «ابوالقاسم بلخى» است و قبل از «سیّد رضى» مى زیسته است.
مرحوم علاّمه امینى در الغدیر، جلد 7، صفحه 82 به بعد، این خطبه را از 28 کتاب، آدرس داده است.
1. منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 32.
2. رُحبه در اصل به معناى مکان وسیع است و به عقیده بعضى، نام یکى از محلاّت کوفه بوده، در حالى که بعضى دیگر معتقدند نام یک آبادى است در حدود هشت فرسخى کوفه (مجمع البحرین و مراصد الاطّلاع).
3. شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 1، ص 251.
4. تذکرة الخواص، ص 124.
شرح ابن میثم بحرانى، ج 1، ص 252.
6. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 205.
