«گنجینه بزرگ معارف اسلام»
«عالى ترین درس براى تعلیم و تربیت انسانها»
«بهترین سرمایه خودسازى و تهذیب نفس»
و «مؤثّرترین برنامه براى ساختن جامعه اى سالم و پاک و سربلند»
عناوینى است که به حق مى توان براى نهج البلاغه انتخاب کرد.
تنها کسانى مى توانند درباره این کتاب بزرگ و بى نظیر سخن بگویند که حداقل یکبار با دقّت کامل تمام آن را از آغاز تا پایان مطالعه کرده باشند آن گاه روشن خواهد شد هر چه درباره این مجموعه گرانبها گفته شود، کم است!
این جانب مانند بسیارى دیگر از علاقه مندان به نهج البلاغه بخش هایى از آن را بر حسب نیازهاى مختلف مطالعه کرده بودم، تا این که در پانزدهم خرداد سال 42 که به اتّفاق جمعى از متفکّران بزرگ اسلامى به زندان افتادم، عوامل شاه روزهاى اوّل را بر ما بسیار سخت و مشکل گرفتند و همه چیز را براى ما ممنوع کردند، ولى تدریجاً بر اثر فشار افکار عمومى محدودیت ها کاسته شد و ما توانستیم از دوستانمان خواهش کنیم کتاب هایى را براى مطالعه در زندان براى ما بیاورند، من نهج البلاغه را مطالبه کردم که در آن فرصت خوب با فراغت بال بتوانم به طور مرتب و منظم آن را مرور کنم مخصوصاً توفیق الهى شامل حال شد بخش دوّم نهج البلاغه (بخش نامه ها و فرمان هاى سیاسى و اخلاقى) را به طور کامل مطالعه و بررسى کنم. آن ایّام متوجّه شدم که نهج البلاغه چیزى فراتر از آن است که ما فکر مى کنیم و درباره آن مى اندیشیم.
خود را با دریایى از علم و دانش روبه رو دیدم که با مهمترین مسائل زندگى انسان در تمام ابعاد معنوى و مادّى سر و کار دارد، دریایى مواج و خروشان، که گوهرهایش را همراه امواجش به ساحل فرو مى پاشد و ساحل نشینان خود را غرق در انواع مواهب معنوى و مادّى مى کند، ولى غوّاصان تلاشگر سهم بیشترى دارند.
آن روز فهمیدم چقدر محرومند کسانى که با داشتن چنین گنجینه اى گرانبها از آن بى خبرند، و دست به سوى دیگران دراز کرده و آنچه خود دارند از بیگانه تمنّا مى کنند!
از امتیازات عجیب نهج البلاغه این است که همانند منبع اصلیش قرآن مجید على رغم کهنه و فرسوده شدن مکتب هاى فکرى و سیاسى و اخلاقى با گذشت زمان، بیانات و تحلیلها و منطقش چنان تازه و شاداب است که گویى همین امروز، و براى امروز و فردا، از زبان مولا امیرمؤمنان على(علیه السلام)تراوش کرده است.
سزاوار است عاشقان حقیقت، پویندگان راه معرفة الله و جویندگان راه و رسم بهتر زیستن، همه روز در کنار آرامگاه عالم بزرگوار سیّد رضى (گردآورنده نهج البلاغه) حاضر شوند و در برابر او سر تعظیم فرود آورند و بر روانش درود بفرستند که اثرى چنین گرانبها و بى بدیل از کلمات مولا على(علیه السلام) را جمع آورى کرده و در اختیار ما مسلمانان بلکه در اختیار جامعه بشرى قرار داده است.
درباره نهج البلاغه هر چند بگوییم کم است و به یقین اداى حقّ آن براى ما غیر ممکن مى باشد، بهتر آن است که این سخن را رها کرده به سراغ مطلب دیگرى که هدف اصلى تحریر این سطور بوده است، برویم و آن این که:
در طول تاریخ اسلام شروح متعدّدى بر نهج البلاغه نوشته شده، و علماى عالى قدرى چه در گذشته و چه در عصر ما براى تبیین و تفسیر و کشف گنجینه هاى آن کوشیده اند و خدمات پرارزشى انجام داده اند، ولى انصاف این است که نهج البلاغه هنوز دست نخورده است، هنوز مظلوم است هنوز تلاش هاى فراوان و فراوان دیگرى را مى طلبد.
مخصوصاً در عصر و زمان ما که عصر مشکلات پیچیده جوامع انسانى، عصر ظهور مکتب هاى مختلف فکرى، و عصر تهاجم بر اعتقادات و اخلاق و تقوا و فضیلت از سوى دنیاپرستان و جهانخواران است، تا راه را براى رسیدن به منافع آلوده و نامشروعشان هموار سازند، آرى در این عصر، نهج البلاغه تلاش و کوشش و کار بیشترى را مى طلبد. کار تحقیقاتى و گروهى براى یافتن راه غلبه بر مشکلات معنوى و مادّى و فردى و اجتماعى و مقابله با مکتبهاى ویرانگر فکرى و اخلاقى به وسیله آن.
به همین دلیل بعد از توفیقى که در «تفسیر نمونه» و «پیام قرآن» بحمدالله نصیب این حقیر و جمعى از یاران باوفا شد که سبب حرکت جدیدى دربارۀ کارهاى قرآنى و نفوذ بیشتر قرآن و تفسیر در مجامع علمى بلکه غالب خانه ها گردید، گروهى از اهل فضل اصرار داشتند که اکنون «نوبت نهج البلاغه فرا رسیده است» و باید کارى مشابه تفسیر نمونه روى آن انجام گردد، بلکه با استفاده از تجربیات گذشته، کارى پخته تر و جالبتر صورت گیرد.
با این که گرفتارى هاى روزافزون به دلایلى که مى دانیم مانع مهم این راه بود، ولى فکر کردم تا عمرى باقى است، باید این کار را شروع کرد و على رغم مشکلات فراوان از خداوند بزرگ توفیق و از روح پرفتوح مولاى متّقیان على(علیه السلام) بندۀ کامل و خالص و آبرومند خدا یارى بخواهیم، تصمیم نهایى گرفته شد و شکل کار معیّن گشت و بعضى از یاران قدیم تفسیر نمونه و گروهى از دوستان تازه نفس قول دادند که تا سرحدّ توان همکارى و کمک کنند تا شرح و تفسیرى تازه بر نهج البلاغه نوشته شود که ناظر به مسائل روز و نیازهاى عصر و حلّ مشکلات فکرى و اجتماعى باشد و علاوه بر استفاده از افکار مفسّران و شارحان پیشین نوآورى هایى در زمینه هاى مختلف داشته باشد.
این کار در طلیعه میلاد مسعود امیرمؤمنان(علیه السلام) در 13 رجب سال 1413 آغاز شد، ولى به کندى پیش مى رفت به طورى که تهیّه جلد اوّل با کار دسته جمعى حدود سه سال! طول کشید و (طبیعى است که در آغاز کار نباید شتاب کرد).
اکنون بحمدالله کار سرعت بیشترى به خود گرفته است و امید پیشرفت سریع ترى مى رود، ولى امواج نهج البلاغه به قدرى عظیم و خروشان است که حرکت در این اقیانوس بزرگ کار آسانى نیست.
به هر حال بهتر این است که از شرح کارها و ظرافتهایى که در این تفسیر رعایت شده، صرف نظر کرده، آن را به تشخیص خوانندگان با ذوق بگذاریم، و همین جا از همه صاحب نظران بخواهیم که اگر کاستیهایى در آن مى بینند یا نکاتى را براى تکمیل این شرح مفید مى دانند، یادآور شوند تا در تکامل این اثر مهم سهیم باشند.
در این جا دست به دعا برمى داریم و از خداوند بزرگ توفیق تکمیل این اثر و توفیق بهره گیرى همگان را از مشعل فروزان نهج البلاغه مسألت مى نماییم.
قم ـ حوزه علمیه
ناصر مکارم شیرازى
سوّم ربیع الثانى 1417 هـ .ق
مطابق با 29 مردادماه 1375 ش
