براى این که بطور واضح معناى آیه خیر البریّه روشن شود، لازم است از آیه ششم سوره بیّنه شروع کنیم:

« إِنَّ الَّذینَ کَفَروا مِنْ أَهلِ الکِتابِ وَ الْمُشرِکینَ فی نارِ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها؛

کافران از اهل کتاب و مشرکان در آتش دوزخند، جاودانه در آن می مانند.»

یعنى یهودیان و مسیحیان که اسلام را نپذیرفتند و نیز مشرکان و بت پرستان همگى در آتش جهنّم جاى خواهند گرفت و براى همیشه در آن خواهند ماند.

«اُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَریَّةِ; آنها (یهودیان و مسیحیان) بدترین مخلوقاتند.»

و بدین جهت جاودانه در آتش مى مانند. گویا این جمله استدلالى براى جاودانگى آنان در آتش جهنّم است!(1)

از آیات قبل از این آیه، استفاده مى شود که اینها، کافران معمولى و عادى نیستند، بلکه آن دسته از کفّارند که با آمدن بیّنه و تمام شدن حجّت و حاصل شدن علم و یقین به حقّانیّت اسلام، باز هم مخالفت و لجاجت نمودند و آگاهانه با حق و عدالت دشمنى کردند; بنابر این، هر کافرى از مشرکان و اهل کتاب، هر چند بر اثر جهل راه کفر پیموده باشد، مشمول این آیه نیست.

پس از این که در آیه فوق بدترین مخلوقات را معرّفى مى کند، در آیه بعد به معرّفى بهترین مخلوقات مى پردازد، توجّه کنید:

«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحـاتِ اُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَریَّةِ; کسانى که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، بهترین مخلوقات خدا هستند.»

براى بهترین مخلوقات خدا سه صفت و ویژگى بیان شده است:

1 . «الَّذینَ آمَنُوا» ـ ویژگى اوّل آنها ایمان به خدا و پیامبر و روز قیامت و جهان پس از مرگ است; بنابراین، مشرکان و تمام کسانى که دینى غیر از اسلام گزیده اند از محدوده این آیه خارج هستند.

2 . «وَعَمِلُوا الصّـالِحـاتِ» ـ ویژگى دوم «خیرالبریّة» این است که داراى اعمال صالح مى باشند و ایمان و اعتقادات آنها در کردار و اعمالشان ظاهر شده است.

«عمل صالح»(2) معناى وسیعى دارد; ساده ترین آن، طبق آنچه در روایات آمده، برداشتن موانع از سر راه مسلمانان است، اگر مانعى در راه رفت و آمد مردم دیده شد و کسى آن را برداشت، این نوعى عمل صالح است «اِماطَةُ الْأذى عَن الطَّریقِ» و برترین نوع عمل صالح پذیرش آئین حق (اسلام) است «أعْلاها شَهادَةُ اَنْ لا اِلهِ اِلاَّ  اللهُ(3)»

خلاصه این که صفت دومِ «خیر البریّة» داشتن عمل صالح است.

3 . «ذلِکَ لِمَنْ خَشِىَ رَبَّهُ» ـ ویژگى سوم «خیر البریّة» «مقام خشیت» است. خیرالبریّه کسانى هستند که علاوه بر «ایمان» و «عمل صالح»، به مقام «خشیت» نیز دست یافته باشند.

سؤال : آیا «خشیت» چیزى اضافه بر «ایمان» و «عمل صالح» است؟

پاسخ : آرى، خشیت چیزى فزونتر از ایمان و عمل صالح است و ظاهراً به معناى احساس مسؤولیّت است. گاهى ایمان و عمل صالح وجود دارد، ولى ناشى از احساس مسؤولیّت نیست، بلکه بر اثر عادت یا نوع تربیت خانواده و محیط، آن را کسب کرده است، ولى گاهى بر اساس حسّ مسؤولیت به این دو مرحله دست یافته است! چنین شخصى در مقابل اشخاص مختلف و حوادث گوناگون احساس مسؤولیّت دارد و بر طبق آن عمل مى کند.

نتیجه این که «خیرالبریّة» داراى صفات سه گانه «ایمان» و «عمل صالح» و «احساس مسؤولیّت» هستند.

پس از معرّفى «خیرالبریّة» و تبیین صفات و ویژگى آنان، به بیان اجر و پاداش آنان مى پردازد:

«جَزائُهُمْ عِنْدَ رَبّهِمِ جَنّـاتُ عَدْن تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنهـارُ» ـ پاداش «خیر البریّة» در سراى آخرت، هم پاداش مادّى و هم پاداش معنوى است، چون انسان خود ترکیبى از جسم و روح است، که جسمش طالب پاداشهاى مادّى و روحش مشتاق پاداشهاى معنوى است.

امّا پاداش مادّى آنان، باغهایى از بهشت است که همواره(4) آب از زیر درختانش جارى و روان است و هیچ گاه آب آن قطع نمى گردد.

باغها دو رقم است:

1 . باغى که آب آن از خارج تأمین مى شود و هر از چند روزى طبق نوبت آبیارى مى شود، ولى همیشه آب در زیر درختانش جارى نیست.

2 . باغهایى که از خود آب دارد و همواره نهرهاى آب در زیر درختان آن روان است. بدون شک چنین باغى طراوت و شکوه و عظمت خاصّى دارد و بیم خشکیدن درختانش نیست. باغهاى بهشتى توصیف شده در آیه شریفه، از نوع دوم است و همواره خرّم و سرسبز است.

«خـالِدینَ فیهـاأَبَداً» ـ همانگونه که کفّار از اهل کتاب و مشرکان، که آگاهانه و از سر عناد و لجاج آئین حق را نپذیرفته اند، جاودان در جهنّم هستند، مؤمنان داراى احساس مسؤولیّت و عمل صالح نیز جاودان در بهشت هستند.

«رَضِیَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ» ـ این جمله اشاره به پاداش معنوى مؤمنان دارد; پاداش معنوى آنان این است که خداوند آن قدر به آنها نعمت مى دهد که آنها خشنود و راضى مى شوند و از سوى دیگر، لطف خداوند در مورد آنها بقدرى زیاد است که او نیز از آنها خشنود است.

وه که چه مقامى! آیا بالاتر از این، نعمتى یافت مى شود!

نتیجه این که، در آیات سه گانه فوق، هم ویژگیهاى «شرّ البریّة» و مجازات و عقوبت آنان در سراى آخرت بیان شد، وهم صفات و ویژگیهاى «خیرالبریّة» و اجر و پاداش آنها در جهان آخرت ذکر شد.

1 . تعبیر «اولئک هم شرّ البریّة» تعبیر تکاندهنده اى است که نشان مى دهد در میان تمام جنبندگان و غیر جنبندگان موجودى مطرودتر از کسانى که بعد از وضوح حق واتمام حجّت راه راست را رها کرده و در ضلالت گام مى نهند یافت نمى شود، و این در حقیقت شبیه چیزى است که در آیه 22 سوره انفال آمده است: «ان شرّ الدّواب عندالله الصّم البکم الّذین لا یعقلون; بدترین جنبندگان نزد خداوند افرادى هستند که نه گوشى شنوا دارند و نه زبان گویا و نه اندیشه بیدار!» و یا آنچه در سوره اعراف، آیه 179 آمده که بعد از ذکر گروه دوزخیان با همین اوصاف مى فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون; آنها همچون چهار پایانند، بلکه گمراه تر، آنها غافلانند.» آیه مورد بحث مطلبى فراتر از اینها نیز دارد، چرا که آنها را بدترین مخلوقات معرفى کرده است. (تفسیر نمونه، جلد 27، صفحه 207)

2 . در اهمّیّت «عمل صالح» همین بس که این جمله قریب به هفتاد بار در قرآن مجید تکرار شده است!

3 . عوالى اللّئالى، جلد اوّل، صفحه 431. روایت فوق در صحیح مسلم، کتاب الایمان، باب 12، حدیث 58 و مسنداحمد، جلد 2، صفحه 379 نیز نقل شده است.

4 . قید جاودانگى، از کلمه «عدن» استفاده مى شود; زیرا «عدن» به معناى جاویدان است. و «معدن» را نیز از آن جهت «معدن» گفته اند که اشیاء معدنى در آن ثابت و مستقر و همیشگى است.