همانگونه که گذشت بهانه جویى هاى مختلفى در مورد دلالت آیه ولایت مطرح شده است، بگونه اى که کلمه به کلمه آیه مورد بحث را، زیر سوال برده اند; «إنّما»، «ولىّ»، «راکعون»، «الزّکاة»، همه مورد سؤال و ایراد واقع شده است.
فخر رازى و دیگران گفته اند: منظور از زکات در آیه شریفه چه زکاتى است؟ آیا زکات مستحبّى منظور است، یا زکات واجب؟ چیزى به نام زکات مستحبّى نداریم، بنابراین حتماً منظور زکات واجب است. اگر منظور زکات واجب باشد و از سویى بگوئیم آیه در مورد علىّ بن ابى طالب(علیه السلام) است دچار تناقض مى شویم، زیرا على از نظر اقتصادى و مالى در حدّى نبود که زکات واجب به او تعلّق بگیرد، چون طبق آنچه در شأن نزول سوره انسان (سوره دهر) گفته اند على و خانواده اش وقتى روزه گرفته بودند و سائلى به در خانه آنها آمد و غذاى شب خود را به نیازمند دادند، دیگرى چیزى براى افطار نداشتند و مجبور شدند با آب افطار کنند; خلاصه این که، على که به اندازه غذاى یک شب اضافه نداشت، چطور زکات واجب به او تعلّق گرفته بود تا در حال رکوع بپردازد؟!
پاسخ : در جواب این اشکال، و به تعبیر صحیح تر بهانه، مى گوئیم:
اوّلا : از نظر اسلام هم زکات واجب داریم و هم زکات مستحب; زیرا جمع آورى زکات پس از هجرت پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) به مدینه انجام شد. در حالى که در سوره هاى مکّى نیز سخن از زکات به میان آمده، و خداوند مردم را به پرداخت زکات تشویق کرده است; حتماً منظور، زکات مستحبّى است، یا زکاتهاى واجب که در آن زمان که حکومت اسلامى تشکیل نشده بود جمع آورى نمى شد.
به سه نمونه از این آیات، که در مکّه نازل شده است، توجّه کنید:
الف ـ در آیه چهارم سوره مؤمنون، که یک سوره مکّى است، مى خوانیم:
وَالَّذینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ
آنها (مؤمنان کسانى هستند) که زکات را انجام مى دهند.
در این آیه شریفه پرداخت زکات به عنوان یکى از صفات مؤمنین مطرح شده است و از آنجا که این سوره مکّى است و این آیه قبل از تشریع حکم زکات نازل شده است، در مى یابیم که زکات مستحب منظور بوده است.
ب ـ در آیه سوم سوره نمل، که در وصف مؤمنان است، مى خوانیم:
الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلوةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکـاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ
مؤمنان کسانى هستند که نماز را برپا مى دارند و زکات را ادا مى کنند و به آخرت یقین دارند.
ج ـ در آیه 39 سوره روم مى خوانیم:
وَمـا آتَیْتُمْ مِنْ زَکـاة تُرِیدُونَ وَجْهَ اللهِ فَاُولـئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
آنچه را به عنوان زکات مى پردازید و تنها رضاى خدا را مى طلبید (مایه برکت است; و) کسانى که چنین مى کنند داراى پاداش مضاعفند.
این سوره هم مکّى است و منظور از زکات در آیه فوق زکات مستحبّى است.
بنابر این، طبق آنچه از قرآن استفاده مى شود، هم زکات واجب داریم و هم زکات مستحبّى; همانگونه که در فقه شیعه برخى از اجناس زکات واجب دارد و زکات برخى دیگر از اجناس مستحب است.
ثانیاً : مقایسه وضع اقتصادى علىّ بن ابى طالب(علیه السلام)، به هنگام نزول آیه ولایت که در اواخر عمر پیامبر (صلى الله علیه وآله) نازل شد، با زمان نزول آیات سوره دهر قیاس صحیحى نیست; زیرا وضع مسلمانان در ابتداى ظهور اسلام و در مکّه عموماً، وضع مناسبى نبود، بلکه وضع اقتصادى غالب مسلمانان ناگوار بود، مخصوصاً در مکّه که در محاصره اقتصادى نیز بودند، ولى هر چه بر عمر اسلام مى گذشت وضع مالى آنها رو به بهبود مى رفت، هنگامى که به مدینه مهاجرت کردند و از چنگال حصر اقتصادى مشرکان مکّه رهایى یافتند، و از سوى دیگر به کشت و زرع و تجارت پرداختند گشایشى در زندگى آنها به وجود آمد و با سرازیر شدن غنائم جنگى زندگى آنها رونق بیشترى گرفت، بگونه اى که اواخر عمر مبارک پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله)وضع غالب مسلمانان از نظر اقتصادى خوب بود. و با توجّه به این که آیات سوره مائده در اواخر عمر پیامبر نازل شده است، تعلّق زکات واجب به حضرت على (علیه السلام)چیز بعیدى نبود و نباید وضع مالى حضرت على را در این زمان، که غالب مسلمانان تمکّن مالى خوبى داشتند، با زمان نزول آیات سوره انسان (اوایل هجرت، طبق عقیده شیعه یا قبل از هجرت، طبق عقیده برخى از اهل سنّت) که عموم مسلمانان در سختى زندگى مى کردند مقایسه کرد. چرا که به اصطلاح طلبگى در تناقض هشت وحدت شرط است که یکى از آنها وحدت مکان و دیگرى وحدت زمان است، که هر دو در محلّ بحث مفقود است.
علاوه بر همه اینها، در مورد حضرت امیر المؤمنین (علیه السلام) در روایات آمده است که: «اَعْتَقَ اَلْفَ مَمْلُوک مِنْ کَدِّ یَدِه; على(علیه السلام) از حاصل دسترنج خویش هزار برده آزاد کرد.»
روشن است که آن حضرت در زمان خلافت فرصت فعّالیّتهاى اقتصادى نداشت، تا از دسترنج خویش این مقدار بنده آزاد کند، پس حتماً قبل از خلافت و تصدّى حکومت، موفّق به انجام این عمل بزرگ شده است.
نتیجه این که، پرداختن یک انگشتر از سوى على (علیه السلام)، حتّى به عنوان زکات واجب، امر عجیب و غیر منتظره اى نیست.
حقیقتاً بهانه جویان دچار تناقض آشکارى شده اند، آنها در یک جا به زکات على(علیه السلام)به بهانه این که انگشترى بسیار قیمتى بوده و مصداق اسراف مى باشد اعتراض کرده اند و در جاى دیگر در اصل این کار، به خاطر عدم توانایى مالى على(علیه السلام) شک مى کنند!
* * *
نتیجه این که، علیرغم اشکالات و بهانه جویى هاى فراوانى که پیرامون دلالت آیه شریفه ولایت مطرح شده، که مهمترین آنها در بالا ذکر شد و پاسخ آن بیان گشت، دلالت آیه شریفه بر ولایت روشن است، و آیه فوق ولایت و سرپرستى و امامت و رهبرى را براى سه کس ثابت مى کند: نخست خداوند متعال و سپس پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله)و پس از او، حضرت امیر المؤمنین علىّ بن ابى طالب(علیهما السلام).
