توحید شاخه هاى مختلفى دارد; به چهار شاخه آن ـ که مهمترین اقسام توحید است ـ اشاره مى شود.

1 ـ توحید ذات: یعنى ذات خداوند یگانه است; نه این که خداوند یکى هست و دو تا نیست. زیرا در تفسیر اوّل شبیه و مثل و مانندى براى خداوند تصوّر نمى شود، ولى در در تفسیر دوم شبیه و مثل و مانند براى خداوند تصوّر مى شود، هر چند وجود خارجى ندارد. بدین جهت آیه اوّل سوره توحید (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ) این گونه تفسیر مى شود که: (لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ) هیچ مثل و مانندى ندارد و تصوّر نمى شود.

2 ـ توحید صفات: تمام صفات خداوند متعال به یک حقیقت بازمى گردد. در مورد خداوند صفت علم جداى از قدرت خداوند نیست و صفت قدرت جداى از شجاعت نیست و صفت ازلیّت جداى از علم و قدرت و شجاعت نمى باشد; امّا در مورد انسان ممکن است گفته شود علم او در روح اوست و شجاعت و قدرتش در بازوانش و مهر و عطوفت او در قلبش مى باشد. ولى در مورد خداوند چنین نیست; بلکه تمام ذات او علم است و تمام ذاتش قدرت است و تمام ذاتش حیات و ... .

3 ـ توحید افعال: هر فعل و حرکت و پدیده اى در جهان رخ دهد از سوى خداوند است و هیچ چیزى بدون اذن و اراده خداوند تأثیرگذار نیست; «لا مُؤَثِّرَ فِى الْوُجُودِ اِلاَّ اللهُ»، اگر آتش هم مى سوزاند به فرمان خداست; بدین جهت، آتشى که ابراهیم خلیل در آن انداخته مى شود، آن حضرت را نمى سوزاند; چون چنین اجازه اى از ناحیه خداوند به او داده نشده بود. و اگر آب هم آتش را خاموش مى کند، آن هم با اذن و اراده خداوند تأثیر مى گذارد. بنابراین، ما هر کارى کنیم به فرمان خداوند است; چرا که خدا به ما اختیار داده، تا انتخاب کنیم; قدرت، عقل، انتخاب، اختیار ما، همه از ناحیه خداوند است و همه حرکات ما به ذات پاک او برمى گردد. خلاصه این که مؤثّر مستقل خداوند است و بقیّه اسباب، هر اثرى داشته باشند به اراده الهى است.

4 ـ توحید عبادت: عبادت و پرستش فقط براى خداوند است و هیچ موجودى غیر از خداوند سزاوار پرستش نمى باشد. این که بعضى از شیعیان به هنگام تشرّف به زیارت یکى از ائمّه اطهار (علیهم السلام)، بر آستان در حرم آن حضرت بوسه مى زنند، در حقیقت سجده شکر براى خداوند به جا مى آورند، که چنین توفیقى نصیب آن ها کرده است; نه این که ـ نعوذ بالله ـ در برابر امام سجده کنند; چرا که شیعه هیچ موجودى غیر از خداوند را سزاوار پرستش نمى داند و بر هیچ آستانى جز آستان خداوند پیشانى نمى ساید. و ما براى جلوگیرى از این توهّم و دستاویز ـ که ممکن است بعضى از آن سوء استفاده کنند ـ به شیعیان سفارش مى کنیم که در آن حال حتّى سجده شکر به جا نیاورند! تا شائبه پرستش غیر خداوند هم وجود نداشته باشد. به هر حال، پرستش ویژه خداوند یگانه است.

چهار شاخه فوق، چهار قسم اصلى توحید است هر چند شاخه هاى دیگرى از توحید، نظیر توحید حاکمیّت(1)، توحید شارعیّت(2)، توحید مالکیّت(3) و مانند آن نیز وجود دارد(4).

آنچه در بالا گفته شد حقیقت توحید است، اگر مسلمانى چنین اعتقادى داشته باشد توحید او کامل است. وهّابى ها، که دم از توحید و شرک مى زنند، این تقسیم بندى ها را که در پرتو تعالیم پیشوایان شیعه (علیهم السلام)به آن ها رسیده، درک نمى کنند; بدین جهت مرتّب دیگران را متّهم به شرک مى نمایند.

1 . منظور از «توحید حاکمیّت» آن است که مشروعیّت تمام حکومت ها باید از سوى خداوند باشد، نه از سوى مردم. اگر مردم در انتخابات و مشارکت ها به صحنه مى آیند و به آن ها بها داده مى شود، آن هم به فرمان خداست.

2 . «توحید شارعیّت» به این معنى است که تنها قانونگذار خداوند است و هر قانونى که به قوانین الهى منتهى شود، مشروعیّت دارد.

3 . معناى «توحید مالکیّت» آن است که در حقیقت مالک اصلى خدا است و این امانت چند روزى دست ماست. ما هر چه داریم از اوست که چند روزى به رسم امانت در اختیار ما نهاده است.

4 . مباحث مشروح تر پیرامون شاخه هاى مختلف توحید را در پیام قرآن، جلد 4، مطالعه فرمایید.